مقاله بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

مقاله بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی (docx) 15 صفحه

دسته بندی : تحقیق

نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )

تعداد صفحات: 15 صفحه

قسمتی از متن Word (.docx) :

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی پیش از پرداختن به ویژگی های معماری و جاذبه های جهانگردی این مجموعه تاریخی، اندکی به شیخ صفی و خاندانش می پردازیم: شیخ صفی الدین فرزند شیخ امین الدین جبرئیل، پیرو، مرید و داماد شیخ زاهد گیلانی ، عارف معروف بود. وی پس از وفات شیخ زاهد تا سال ۷۳۵ هجری قمری به ارشاد و هدایت پیروان و مریدان خود پرداخت و در این سال دعوت حق را لبیک گفت و در خانقاه خود به خاک سپرده شد. فرزندش شیخ صدرالدین موسی که جانشین وی و مورد توجه امرای وقت بود به بنای بقعه اقدام کرد و در تزئین و کاشیکاری اولیه آن کوشید.استقرار ایلخانان مغول در مراغه و سپس در تبریز ، به مرکزیت سیاسی اردبیل در سده های هفتم تا نهم هجری قمری لطمه زد. اما وجود شیخ صفی الدین در اردبیل (در حیات و ممات) موجب توجه عقیدتی و مذهبی و حتی سیاسی مردم ایران و ترکیه به آن شهر شد و دیگر باره آن را به صورت شهری مورد احترام و ستایش و زیارتگاه صوفیان در آورد.بقعه شیخ صفی شامل تعدادی از بناهای دوره های مختلف است که نخستین بار شاه تهماسب آن ها را به صورت مجموعه واحدی در آورد. بعدها شاه عباس بناهای مهم دیگری به این مجموعه افزود و باعث اصلاحاتی در آن شد.اهمیت این مجموعه تاریخی، در ارتباطی که با سلسله خاندان سلاطین صفویه دارد جلوه گر می شود. اسلاف شاهان صفوی و همچنین شاه اسماعیل اول (سرسلسله این خاندان) در این مجموعه تاریخی به خاک سپرده شده اند.طی دوران صفویه هزینه فراوانی صرف این بقعه شد و امروز نیز با وجود گذشت چندین قرن ، ویژگی های زیبا و جالبی دارد که هر بازدید کننده ای را تحت تأثیر قرار می دهد. بناهای متعلق به بقعه شیخ صفی عبارت اند از:یکم- در ورودی و حیاط بزرگدوم- حیاط کوچک یا دالان روباز صحن بقعهسوم- مسجد جنت سراچهارم- حیاط مقابرپنجم- شهیدگاهششم- چله خانهبخش های اصلی بقعه عبارت اند از: رواق یا قندیلخانه، مقبره شیخ صفی، مقبره شاه اسماعیل صفوی، حرمخانه، چینی خانه.یکم- در ورودی و حیاط بزرگاز ضلع شرقی میدان عالی قاپوی اردبیل که امروزه اثری از آن نیست، از دری بزرگ وارد حیاطی گسترده به ابعاد ۹۲ × ۵/۲۶ متر (مستطیل شکل) می شویم که دارای دو حوض و باغچه های مخصوص گلکاری است و دیوارهای آجری تاقنمادار آن روی ازاره سنگی بنا شده است.این حیاط دارای سردر کاشیکاری شده و با شکوه بود که به مرور زمان فرو ریخت و بقیه آن نیز در سال ۱۳۲۱ شمسی به دستور اداره کل باستان شناختی وقت برداشته شد. کاشی های معرق این سردر بلند معروف به عالی قاپو ، زمان شاه عباس دوم زیرنظر علیخان ، متولی آستانه و به کوشش یوسف شاه بن ملک صفیا کار گذاشته شده است و کتیبه های آن در سال ۱۰۵۷ هجری قمری به دست اسمعیل اردبیلی نوشته شده است.حیاط بزرگ شمال صحنی است که با سنگ فرش شده و در وسط دارای چشمه آبی است و بیشتر اطراف آن یا بناهایی که از کاشی های رنگارنگ معرق پوشیده شده، احاطه شده است. بسیاری از سنگ فرش های آن مربوط به دوره اخیر است.ردیف جنوبی حیاط شمال، ایوانی بزرگ است که دو طرف آن دو تاقنمای کوتاه تر قرار گرفته است. تاقنماها هر یک دارای یک جفت سه کنج کاذب است که دارای مقرنس است و روی آن نیز با کاشی مقرنس پوشیده است. ایوان دارای تاق دراز چهار مرکزی است. دیوارهای داخلی آن، با حاشیه های کاشیکاری تزئین شده است و یک مجلس گچبری رنگ آمیزی شده که در قابی از طرح های هندسی قرار گرفته، زینت بخش سطوح داخلی ایوان است. این مجلس که همه قسمت های آن با گچ پوشیده شده است، ترک خورده و گوشه و پایین طرف راست آن پیداست.قسمت غربی حیاط مشتمل بر نه دهنه تاقنماست که دارای درها و دریچه های باریک در سطح همکف و پنجره هایی با شبکه هایی از کاشی معرق در سطح طبقه اول است. دهانه مرکزی شامل راهرویی است که از آنجا وارد حیاط بزرگ می شود. بالای این تاقنما مقرنس کاری های بزرگی است که با کاشی های رنگارنگ معرق سیاه و سفید، زرد افرایی، آبی فیروزه ای ، سبز و آبی سیر پوشیده است.جبهه شمالی ، حیاط ایوان بزرگی است که با یک شبکه چوبی مزین به نقش های هندسی ، بسته شده است. در این نرده مشبک دری برای ورود به ایوان، ساخته شده است و از آن جا به بنای هشت گوش راه دارد. این بنا امروزه به مسجد مشهور است. طرف غرب ایوان تاقنمایی قرار دارد که بر فراز آن نیم گنبدی است که روی دو سه کنج که با مقرنس کاری تزئین یافته، تکیه دارد. این تاقنما دارای دری است که به راهرویی باز می شود و از آنجا به مطبخ و مسجد هشت گوش و به پلکانی که به طبقه فوقانی منتهی می شود، راه می یابد. سمت شرق ایوان تاقنمای کوتاه تر و عمیق تر از تاقنمای غربی قرار دارد. بر فراز این تاقنما قسمتی از گنبدی قرار گرفته که بر سه کنج مزین به مقرنس کاری تکیه دارد.در ضلع شرقی حیاط بزرگ دری به حیاط کوچک یا به عبارت دیگر، دالان غیر مسقفی به ابعاد ۵/۱۴ × ۷/۵ متر باز می شود که بین صحن اصلی بقعه و حیاط بزرگ، واقع شده است. در ضلع شمالی این دالان دری است رو به شهیدگاه ، و از ضلع جنوبی نیز دری به محوطه ای معروف به چله خانه یا قربانگاه باز می شود. دیوارهای این راهرو نیم تاقی با کاشیکاری معرق است ولی در حال حاضر، قسمت های اندکی از آن باقی مانده است.دوم- حیاط کوچک و صحن اصلیصحن اصلی بقعه محوطه ای مستطیل شکل است به ابعاد ۴۰/۳۰ × ۱۰/۱۶ متر مفروش با تخته سنگ های صاف و حوضی در کف و حلقه چاهی در میان آن که با دیوارهای تاقنما مزین به کاشی آراسته شده است.مدخل صحن در تاق میانی ضلع غربی و کتیبه آن به نام شاه عباس موسوی صفوی حسینی بهادرخان است که با خط ثلث و کاشی قهوه ای نوشته و تزئین یافته است. در نمای پایه های طرفین و بالای همان تاق، آیات ۸۹ ، ۹۰، ۹۱، ۹۲، ۱۲۵، ۱۲۶، ۱۲۷ و ۱۲۸ سوره آل عمران و آیه ۳۰ سوره القصص قرآن مجید نوشته شده است.در ضلع جنوبی صحن، یک اتاق و یک راهرو با سقف ضربی آجری ساخته شده که به اتاق متولی معروف است. رأس جناق تاقنمای پنجره در لوحه ای با متن سبز و خط طلایی، معرق کاری شده است. همچنین بالای تاقنماها عبارت های مختلف از حضرت محمد (ص) کاشیکاری شده که در نوع خود چشمگیر است. در اتاق متولی سنگ قبر مرمرینی وجود دارد که متعلق به خان احمد بیک صفوی است.سوم- مسجد جنت سرااین مسجد ، سمت شمالی صحن بقعه واقع شده است. درون این بنا به شکل هشت ضلعی منتظمی است به قطر ۵/۲۰ متر که در گذشته گنبد داشته و دهانه آن به ۵/۱۶ متر می رسید. در زمان های گذشته این گنبد فرو ریخت و به جای آن سقفی مسطح از تیرهای چوبی و گل و آجر روی ۱۶ ستون چوبی ساخته اند که دارای پایه های سنگی حجاری شده است. این بام مسطح نیز در وضع مخروبه ای باقی مانده و سوراخ هایی در سقف آن به وجود آمده است.نمای خارجی مسجد جنت سرا و اتاق متولی عبارت از یک تاقنمای بزرگ با پنجره چوبی مشبک بسیار بزرگ است که دو طرف آن زیر تاق های کوچک تر دری به راهروهای مسجد و اتاق متولی باز می شود. پایه ها، تاق پنجره و اتاق متولی پوشیده است از کاشی و بر بالای هر سه، آیات قرآنی، معرق کاری شده است.چهارم- حیاط مقابردر سمت جنوبی بقعه شیخ صفی، محوطه ای وجود دارد به ابعاد ۱۵×۱۱ متر ، معروف به حیاط مقبره ها یا حرمخانه ، که در آن مقبره ای کوچک و متصل به دیوار گنبد الله الله قرار گرفته است. در آن ، رو به صحن اصلی یا قندیل خانه و پنجره آن به حیاط مقبره ها باز می شود و منسوب است به حلیمه خاتون ملقب به تاج خاتون دختر اوزون حسن آق قویونلو و مادر شاه اسماعیل صفوی.بر سنگ گور این مقبره که دو متر طول، ۴۵ سانتی متر عرض و ۳۵ سانتی متر ارتفاع دارد، تاریخ ۷۶۷ هجری قمری حک شده است در اطراف این سنگ قبر سوره الشمس و بر دیواره بالای سر آن تاریخ مرگ متوفی شده است.سنگ نبشته ای مرکب از چندین قطعه سنگ رسوبی جزو مصالح ساختمانی دیوار حائل بین صحن اصلی و قندیلخانه است که در اصل بر سر در عالی قاپو نصب بود. بالای این کتیبه سنگی یک ردیف منقور مقرنس کاری نصب شده است که حکم سایبان و قاب دارد.سمت چپ در مقبره، سنگ محرابی بر دیوار نصب شده است. بالای نقش محراب آن در کتیبه ای مستطیل عبارات لا اله الا الله محمد رسول الله ، علی ولی الله منقور است و لچک های محراب با گل و بوته اسلیمی مزین شده است.در کوچک مقبره و کتیبه بالای آن با تزئینات مربوط و سایر مصالح منطقی، به علاوه یک سنگ محراب و سه سنگ مرمر، مجموعه ای از آثار دوره های مختلف تاریخی است.پنجم- شهیدگاهدر محوطه جنوبی بقعه، گورستانی وجود دارد که محل دفن سردارانی است که در التزام شیخ حیدر (پدر شاه اسماعیل) در شیروان به قتل رسیدند. و سپس در سال ۹۰۵ ه.ق پس از غلبه شاه اسماعیل بر فرخ یسار شیروانشاه ، اجساد آنان به اردبیل منتقل شد و در این مکان به خاک سپرده شد. این محل به شهیدگاه معروف است.ششم- چله خانهدر ضلع جنوبی حیاط کوچک، دالان روباز یا راهرو صحن قندیل خانه، چله خانه یا قربانگاه واقع شده است. این بنا بیشتر از دیگر جاهای بقعه آسیب دیده و آنچه امروزه بر جای مانده عبارت است از دیواری با سه تاق ضربی آجری و سه راهرو و دیوارها و جرزهایی که از تعمیرگاه و ترمیم های گوناگون در زمان های مختلف حکایت دارد. چله خانه محلی است که گویا شیخ صفی الدین به مدت چهل روز در طول سال عزلت اختیار می کرد و به اصطلاح چله می نشست و به ریاضت و عبادت می پرداخت.قسمت های اصلی و دیدنی داخل مجموعه بقعه عبارت اند از:الف- رواق یا قندیل خانهرواق بنایی بلند است با ایوان های مضاعف دو طبقه و یک شاه نشین مجلل که با دو پله مرمرین و یک نرده فلزی نقره کوب از رواق جدا شده است. این قسمت، محل نگهداری ثروت منقول بقعه از قبیل کتاب های قدیمی، اشیای قیمتی، فلزات و جواهرات ، هدیه های گوناگون شاهان صفوی و … بوده است.ب- مقبره شیخ صفیبنای اصلی مقبره شیخ صفی برج استوانه ای شکل است که بر فراز آن گنبدی ساخته شده است. این برج که محیط آن ۲۲ متر است، روی ازاره سنگی هشت پهلویی به ارتفاع ۵/۱ متر قرار گرفته است و بلندی برج آن در حدود ۵/۱۷ متر است. سطح داخلی آن با آیات فراوان و نقاشی روی پوشش چرمی و مقرنس کاری سقف، تزئین یافته است. سطح خارجی برج، با چند نوع تزئینات مختلف پوشیده شده که عبارت اند از:-سطوح جانبی با تکرار کلمه الله با کاشی فیروزه ای در متن آجری تزئین یافته و به این دلیل به گنبد الله الله معروف است. یک مهر مدور از کاشی معرق ، میان دو سطر اول و دوم با کتیبه ای که عبارات عمل العبد الفقیر الراجی الی عضو اصمد عوض بن محمد المراغی در آن نوشته تزئین یافته است.کتیبه ای نواری بالای سطح جانبی با کاشی سفید و خط نسخ در متن آبی معرق کاری شده است و حاوی آیه ۱۶ و ۱۷ از سوره آل عمران، آیه ۶۷ از سوره المومن و آیه ۱۰۳ از سوره انعام است.درون برج مقبره شیخ صفی الدین و روی قبر، یک صندوق منب کاری گرانبها وجود دارد که ترصیعی زیبا از عاج دارد. در حاشیه بالای سطوح جانبی صندوق، در یک کتیبه مفصل از شیخ صفی نام برده شده است. بر ضلع شمالی بدنه همین صندوق، در لوحه ای از نقره با عبارت های زیر به بانی مرقد اشاره شده است:بانی هذا المرقد العلیه و المشهد القدسیه الولی الله صفی الحق و الدین قدس سره العبد موسوی الصفویدر کنار قبر شیخ صفی، گور فرزندش صدرالدین موسی بانی بقعه و شیخ ابراهیم معروف به شیخ شاه فرزند شیخ خواجه علی – سلطان حیدر (پدر شاه اسماعیل) قرار گرفته است.بقعه از سمت شمال به قندیل خانه یا رواق پیوسته است و در ورودی آن در گوشه شمال غربی صحن قندیل خانه واقع شده است. تاقنمای در ورودی علاوه بر اینکه با کاشی های خوش رنگ و زیبا و معرق پوشیده شده است، چندین لوحه معرق کاری دارد.ج- مقبره شاه اسماعیل صفویمقبره شاه اسماعیل اول صفوی ، بنای کوچک مربع شکل با گنبد روپوش آجری است، سقف این گنبد با نقاشی های طلایی تزئین شده است. یک صندوق خاتم کاری مرصع نفیس بر روی مرقد نهاده شده که از شاهکارهای هنری بسیار ارزشمند دوران صفوی است.کف و ازاره مقبره شاه اسماعیل با کاشی گلدار و بالای آن با کاشی آبی زرنگار پوشیده شده است. بالای آن ها یک ردیف حاشیه اسلیمی ماری و گل های ظریف شاه عباسی شده و بالاتر از آن ، کتیبه ای سرتاسری با خط ثلث زیبا در متن مشکی گچبری شده است. بالای آن دو ردیف ، حاشیه ای دیگر با اسلیمی خرطوم فیلی و توریقی نقاشی شده است و بالاتر از این حاشیه نیز ،فیل گوشها و آویزهای سقف آغاز می شود که به گونه ای بسیار زیبا در متن مشکی نقاشی و طلا کاری شده است.روی مقبره شاه اسماعیل، گنبدی ساخته شده که کاشی های سفید، آبی و فیروزه ای در متن اسلیمی و آجری با خط ثلث نام ائمه اطهار تزئین شده است. بالای این گنبد، پنج شمشیر نصب شده است که نماینده اسلحه خانواده هایی بوده که به شاه اسماعیل در رسیدن به سلطنت کمک کردند.د- حرمخانهدر قسمت شرقی، مقبره شاه اسماعیل قرار دارد و اتاقی مربع شکل به طول پنج متر است و بین این اتاق و قندیل خانه، اتاقی دیگر موسوم به راهرو یا کف شکن قرار گرفته است که تعدادی مقبره را در خود جای داده است. این مقابر عبارتست از:- قبر دختر شیخ صفی که صندوق منب کاری دارد.- قبر دختر شیخ زاهد گیلانی (زن شیخ صفی الدین) به نام فاطمه که ۱۸ روز پس از مرگ شوهرش به سال ۷۳۵ در گذشته است.- قبر سیدموسی بن سید حیدر متوفی به سال ۷۹۲ ه.ق- قبر سلطان بایزید خواجه حسین صفوی متوی به سال ۹۰۸ ه.ق- قبر سلام الله بن خلیل الله صفوی متوفی به سال ۹۰۹ ه.ق- قبر مرشد قلی آقا بن الله قلی ایشیک آغاسی از نزدیکان دربار صفویه- چینی خانهدر قسمت شرقی قندیل خانه، اتاق هشت گوش گنبد داری به نام چینی خانه واقع شده است. این اتاق اختصاص داشت به نگهداری ظروف چینی نفیس که شاهان صفوی به مقبره و بقعه جدشان اهدا کردند و در زمان اشغال اردبیل توسط روسها به تاراج رفت. چینی خانه دارای چهار شاه نشین است که تاق نمای مقرنس گچی دارد و همه مقرنس ها و آویزهای آن با رنگ های قهوه ای ، قرمز و طلایی نقاشی شده است. نقش های آن علاوه بر تناسب با سطوح مقرنس کاری از اسلیمی های مختلف و گل های متناسب تشکیل یافته است. ظروف چینی و سایر ظرف های آشپزخانه (بلوری، مسی و …) در این اتاق به طرزی مطمئن و زیبا نگهداری می شد.در یکی دو سده اخیر تعمیرات گوناگون روی مجموعه بناهای شیخ صفی الدین انجام گرفته است که مهم ترین آن ها چنین اند: زمان ناصر الدین شاه قاجار (۱۳۰۷ ه.ق) تعمیرات گسترده در بناهای متعلق به بقیه به عمل آمد. تغییر وضع اصلی چهارتاق اولی ، جلو مسجد جنت سرای و کاشی کاری آن از آثار این دوره بود که بر اثر شکستگی و پیش آمدگی نمای تاق مزبور و نشست پی و پایه ها، کاشی های آن برچیده شده بود.از سال ۱۳۱۲ شمسی که بنای بقعه تحت نظر اداره فرهنگ سابق قرار گرفت، اداره کل باستان شناسی وزارت فرهنگ پیشین نسبت به ترمیم خرابی های حاصله، به تدریج اقدامات لازم را به عمل آورد، و تغییرات و کاشیکاری ها تا پایان همان سال انجام شد.در سال ۱۳۲۸ با اعزام ۱۴ تن از استادان کاشی تراش اصفهانی به سرپرستی حسین کاشی تراش از استادان درجه اول اصفهانی به مدت دو ماه تعمیرات و کاشیکاری بنا با مراقبت و نظارت آقای اسماعیل دیباج ادامه یافت.در سال ۱۳۲۹ ضمن انجام تعمیرات ضروری، ضمن انجام تعمیرات ضروری، کاشیکاران اصفهانی نیز به کاشیکاری در قسمت های مختلف ادامه دادند.در سال ۱۳۳۲ تعمیرات ضروری و کاشیکاری بقیه نمای جرزها و سپر تاق ها و نصب کتیبه های معرق قسمت بالای دیوار مزبور و سر در شاه عباسی انجام شد؛ و قسمت های دیگر با مراقبت اداره اوقاف محل ترمیم شد.پس از پیروزی انقلاب اسلامی در حفظ، نگهداری مجموعه بناهای بقعه شیخ صفی الدین اقدام های جدی و اساسی به عمل آمده است. این مکان به عنوان یکی از کانون های مهم جذب جهانگرد، نه تنها در محدوده استان که در مقیاس کشور، تبدیل شد و در حال حاضر مورد توجه انبوه جهانگردان است.