دانلود سازمان اداری و مالی در زمان رسول خدا 40 ص (docx) 41 صفحه
دسته بندی : تحقیق
نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )
تعداد صفحات: 41 صفحه
قسمتی از متن Word (.docx) :
سازمان اداری و مالی در زمان رسول خدا (ص)
چهار شنبه ۲۴ آبان ۱۳۸۵
چکیده: چنانچه تشكیل حكومت اسلامی، برای سرپرستی و اداره شؤون مسلمانان به حكم ضرورت لازم آید، قهرا نظام و تشكیلاتی باید باشد كه بر تعیین حاكم، شرایط، صلاحیتها، اختیارات و اوصاف او نظارت داشته باشد و در چگونگی صدور صلاحیتها و رابطه حاكم بر مردم ضوابطی باشد وگرنه هرج و مرج جای نظم و انضباط را میگیرد و این بر خلاف اصول اسلام و منطق است. این نوشتار بر آن است تا حكومت اسلامی رسول الله صلی الله علیه و آله را كه پس از هجرت در مدینه ایجاد كردند، مورد شناسایی قرار دهد و در نگرشی دقیق، سازمان اداری آن را تشریح كند.
مقدمه اندیشه حكومت اسلامی، طبق آیات قرآن كریم و رهنمودهای پیامبر صلی الله علیه و آله به صحابه، دلالتبر احساس فطری بشر در تشكیل دولت دارد. (2) علامه طباطباییقدس سره با استناد به آیه: «فاقم وجهك للدین حنیفا فطرة الله التی فطرالناس علیها لا تبدیل لخلق الله ذلك الدین القیم و لكن اكثر الناس لا یعلمون» (3) لزوم دولت اسلامی را اثبات میكند و در توضیح آن، یادآور میشود: فطری بودن نیاز به تشكیلات حكومتی، به حدی بود كه وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله پس از هجرت به مدینه، دستبه ایجاد دولت اسلامی زد، مردم با وجود پرسشهایی كه در زمینه حیض و اهله و انفاق و دیگر مسائل عادی مطرح میكردند و از پیامبر صلی الله علیه و آله توضیح میخواستند، در مورد تشكیل دولت هیچگونه پرسشی مطرح نكرده و توضیحی نخواستند. حتی جریانهای پس از رحلت آن حضرت نیز با تمامی فراز و نشیب، از همین احساس فطری سرچشمه میگرفت. همه به انگیزه فطرت احساس میكردند كه چرخ جامعه اسلامی بدون گرداننده، گردش نخواهد كرد و دین اسلام این واقعیت را، كه درجامعه اسلامی باید حكومتی وجود داشته باشد، امضای قطعی نموده است. (4) طبیعی است كه اسلام برای فعلیتبخشیدن به اهداف عالی خویش در زمینههای گوناگون سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی عبادی، نیازمند وجود دولت است. حضرت امام خمینیقدس سره در كتاب ولایت فقیه خویش، وجود احكام مالی، دفاع ملی، احقاق حقوق و احكام جزایی در متن دین و شریعت را دلیل بر لزوم تشكیل حكومت دانسته، مینویسند: «سنت و رویه پیغمبر صلی الله علیه و آله دلیل بر لزوم تشكیل حكومت است; زیرا اولا: خود تشكیل حكومت داد... و ثانیا: برای پس از خود به فرمان خدا تعیین حاكم كرده است. (5) » چنانچه تشكیل حكومت اسلامی، برای سرپرستی و اداره شؤون مسلمانان به حكم ضرورت لازم آید، قهرا نظام و تشكیلاتی باید باشد كه بر تعیین حاكم، شرایط، صلاحیتها، اختیارات و اوصاف او نظارت داشته باشد و در چگونگی صدور صلاحیتها و رابطه حاكم بر مردم ضوابطی باشد وگرنه هرج و مرج جای نظم و انضباط را میگیرد و این بر خلاف اصول اسلام و منطق است. این نوشتار بر آن است تا حكومت اسلامی رسول الله صلی الله علیه و آله را، كه پس از هجرت در مدینه ایجاد كردند، مورد شناسایی قرار دهد و در نگرشی دقیق، سازمان اداری آن را تشریح كند. سازمان اداری در دوران جاهلیت اعراب حجاز، بدوی بودند. بنابراین ذكر حكومت و سازمان اداری به معنای دقیق كلمه در مورد آنان درست نیست; زیرا بدوی بودن و نظام حكومتی دو امر متناقضاند. ولی شهر مكه، مدینه و طائف وضعی میانه در بداوت و حضارت (تمدن) داشتند. به عبارت بهتر، در حالتی میان زندگی شهری و قبیلهای به سر میبردند. شهر مكه مقر قبایل قریش بود و هر قبیلهای محلهای از آن را در اختیار خود داشت و این مجاورت قبایل با یكدیگر، نوعی اتحاد و تقسیم كار در میان آنان ایجاد نموده، لیكن با این حال، همچنان علاقمند به استقلال باقیمانده بودند و از پیوستن به یكدیگر خودداری میكردند، به همین جهت هیچگاه به مرحله یك شهر به معنای جدید نرسید و به سلطه و نفوذ یك قدرت همگانی تن نداد. هیچگاه دیده نشد كه شخصی به عنوان مكی معروف باشد و منسوب به مكه گردد. ولی انتساب به قبیله بسیار معمول و متداول بود. ملیت فقط ملیت قبیلهای بود و افتخار، افتخار قبایلی. دارالندوه قریش برای مذاكره و مشاوره در امور خصوصی و عمومی اجتماع میكردند و این اجتماعات رسمی در دارالندوه برگزار میشد. محل آن، خانه قصی بن كلاب بود كه آن را ساخت و از آن دری به جانب كعبه قرار داد. آن اولین خانهای است كه در مكه ساخته شد و سپس مردم خانههای خود را به تبعیت از او ساختند. مورخان و سیره نویسان گفتهاند كه وجه نامگذاری «ندوه» از آنرو است كه مشتق از ندی و نادی و منتدی است و این لغتبه معنای مجلس است كه مردم برای مشورت در امور خیر و شر، در آنجا گردهم میآمدند و قریش در آنجا به حل و فصل كارها، پیوندهای زناشویی، لوای جنگ، ختنه پسرها و... میپرداخت. (6) پستهای مهم اداری مكه (7) 1 - سرانت و حجابت; یعنی دربانی و پرده داری كعبه، كه به عهده بنی عبدالدار بود و پس از آن امور مربوط به دارالندوه نیز بدان افزوده شد. 2 - سقایت و عمارت; یعنی آب دادن حجاج و حفظ و حراست آداب و تشریفات در خانه كعبه. این منصب در دستبنیهاشم بود. عمارت یا نگاهبانی مسجدالحرام، یكی از مؤسسات وابسته به سقایتبود تا مراقبت كنند كه كسی در آن محل مقدس یاوه سرایی و بدگویی نكند و فریاد نزند. 3 - افادت; یعنی میهمانداری و اطعام حاجیان. قریش در مواقع معین، مبلغی پول از میان خود گرد میآوردند و برای اطعام فقرا به متصدیان میهمانخانه میدادند. این منصب از آن بنی نوفل بود. 4 - ایسار; تفال و تطیر با تیرهای بی پر، در دوران جاهلیتبود كه اعراب از این طریق در مشكلات زندگی چارهجویی میكردند و این خود به سمتی تبدیل شد كه بنی جمح آن را بر عهده داشتند. 5 - اموال محجره; اوقافی بود كه به نام خدایان خود وقف میكردند. این سمت در دستبنی سهم بود. این پنج منصب جنبه دینی داشت. در كنار آنها منصب جنگی نیز وجود داشت. 6 - اللواء; پرچمداری; پرچمی دینی بود كه در جنگ ها آن را خارج میساختند و آن را عقاب مینامیدند. پرچم قریش به دست قصی بن كلاب بود كه به فرمان وی آن را برای جنگ آماده میكردند. 7 - قبه و اعنه; و آن خیمهای بود كه برخی از ابزار جنگی و تجهیزات نظامی در آن نگاهداری میشد و مقام «اعنة الخیل» متصدی نگهداری اسبان قریش در جنگ بود و این سمت را بنی مخزوم عهدهدار بود. در كتاب های عرب پنج منصب دیگر برای اعراب ذكر شده و آنها عبارتند از: 8 - قیادت; مقام راهبری قافله یا جنگجویان یا هر دو، كه ولایت آن در بنی امیه بود و در اواخر عهد جاهلی، ابوسفیان آن را به دست داشت. 9 - مشورت; عبارت بود از مشاوره در امری با متصدی این سمت، پیش از آنكه برای آن امر اجتماع نمایند. این منصب در ستبنی اسد بود. 10 - اشناق; مؤسسه ای كه برای حل اختلاف و رضایتخصم تاسیس شد و معمولا برای پرداخت دیههای قبایل قریش و یا دیگران بوده است و ریاست آن به دستبنیتمیم بود. 11 - سفارت; یعنی اعزام نمایندگان و سفیران برای انجام مذاكرات صلح و جنگ یا اظهار تفاخر قریش در برابر اقوام دیگر. این منصب را بنی عدی به دست داشت. و آخرین مسؤول آن در جاهلیت عمربن خطاب بود. 12 - ایلاف; به معنای تضمین راه های بازرگانی، بدون پیمان حلف است. نوعی اجازه تجارت كه قبیله قریش آن را از دولت های ایران و روم و از حكام حبشه و یمن در اختیار داشت و كسانی كه این مقام ممتاز را برای قریش كسب كردند، هاشم، مطلب، عبد شمس و نوفل فرزندان عبد مناف بودند. 13 - قضا; نظام اداری مكه بر روی سه محور دینی، نظامی، اقتصادی میچرخید. لذا جای مؤسسه قضایی یا قضاوت خالی بود. برخی سران عشایر قریش بر آن شدند. تا این خلا را برطرف كنند و در این راستا حلف الفضول را میان خود بستند. اساس آن پیمان دفاع از حقوق افتادگان بود و بنیانگذاران آن، همه نام فضل داشتند و پیامبر خدا در این پیمان، كه حقوق مظلومان را بیمه میكرد، شركت فرمود. (8) پیامبر صلی الله علیه و آله همه این مناصب، جز حجابت و سقایت را لغو و باطل اعلام كرد. ویژگیهای اجتماعی مكه در آغاز بعثت ساختار اداری مكه متاثر از سه ویژگی اجتماعی بود، كه شهر مدینه آن سه ویژگی را نداشت و آنها عبارت بودند از: الف: اكثریتشهروندان مكه را قریش و عشایر و تیرههای آن تشكیل میداد، احتمالا افرادی از قبایل دیگر بودهاند اما در اقلیت قرار داشتهاند. یكدستبودن شهروندان در مكه، این شهر را از خونریزی و عداوتهای حاد سیاسی بدور میداشت. جنگ و خونریزی عمدهای میان قریش در تاریخ ثبت نشده است. ب: خصوصیت دیگر مكه در رنگ و طبع بازرگانی آن بود، بازرگانان قریش با عشایر قریش و كشورهای خارج روابط بازرگانی داشتند. تنظیم دقیق حركت كاروانهای بازرگانی از اهمیت ویژهای برخوردار بود و مستلزم آن بود كه روابط با قبایل سر راههای قافلهها و كشورهای مقصد به دقتبررسی شود. ج: به دلیل وجود كعبه، این شهر به عنوان جایگاه عبادت و انجام مراسم حج، برای اعراب تقدس داشت و از نظر درآمد توریست و بازرگانی، منبع درآمد سرشاری برای قریش بود. این ویژگیهای سهگانه موجب شد كه این شهر از یك نظام اداری و مركز قدرت برخوردار باشد و پیامبر در مكه مردم را به دینی جدید دعوت میكرد و عقول را از خرافات آزاد مینمود. او به بركت این دین توانست گروهی از مردم را پیرامون خود جمع كند و از این گروه، سازمانی واحد مبتنی بر تعلقات و تمایلات روحی واحد تشكیل گردید. وضعیت دولت اسلامی و سازمانهای مربوط به آن، در مدینه اوضاع یثرب در آستانه هجرت پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله چون ساكنان شهر یثرب (عرب و یهود) قبل از اسلام فاقد پیكره اجتماعی متكامل بودند، هیچ گونه اقتدار سیاسی فراگیر و یا نظام اداری جامع در آن پدید نیامد و مؤسسه و سازمانی كه بتواند واحدهای متفرق را در یك زنجیره مصالح مشترك و حیاتی پیوند دهد وجود نداشت. اما پس از آمدن اسلام به مدینه و اندكی پیش از هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله تكوین نظام اداری در این شهر آغاز شد. ممكن استشالوده و زیر بنای نظام اداری شهر یثرب با انتخاب نقبای دوازده گانه، از میان بیش از 70 نفر توسط اوس و خزرج كه به تقاضای پیامبر بود، گذاشته شده باشد. در دومین بیعت عقبه، (9) سه نفر از اوسیان و نه نفر از خزرجیان با پیامبر خدا بر اسلام و طاعت و جهاد بیعت كردند. وظیفه و مسؤولیت نقبا، مسؤولیت اداری، سیاسی، فرهنگی و تبلیغ و نشر اسلام در یثرب و زمینه سازی برای مهاجرت پیامبر صلی الله علیه و آله و مسلمانان بود. نقش هجرت در استقرار حكومت هجرت مرحلهای بزرگ در زندگی اسلام است و از دیدگاه ما در باب تاریخ حكومت اسلامی، قطعا مهمترین مرحله پیدایش حكومت اسلامی است. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در نتیجه زیستن در جو سیاسی و اداری شهر مكه، از درایت و خبرگی لازم برخوردار بود. آن حضرت در آغاز هجرت، به چند جهتباید با دشواری های فراوان در تاسیس نظام اداری شهر مقابله كند. نخست: شهر یثرب به لحاظ ناهمگونی میان شهروندان از هرگونه نظام اداری كامل و مناسب تهی بود و اصولا افراد و اجتماع یثرب فرهنگ نظم اجتماعی و اداری نداشتند. دوم: رابطه میان قبیله اوس و خزرج و رابطه همه آنها با یهودیان بر پایه جنگ و خونریزی بود و لذا امنیتشهر همیشه نگران كننده مینمود و مردم را بر آن داشت تا خانههای خود را در مجتمعات مسكونی، جدا از هم، به شكل پادگان های نظامی بنا كنند. سوم: سه گروه كه دشمن اسلام بودند، از ساكنان شهر به شمار میآمدند: 1. اعراب (به استثنای اوس و خزرج)، مانند خطمه، بنو واقف، بنو سلیم كه در سال اول هجرت اسلام نیاوردند و اسلام بسیاری از ایشان تا سال چهارم هجرت به تاخیر افتاد. (10) 2. منافقین، گروهی كه عمل به شعائر اسلامی میكردند ولی با طرح سیاسی اسلام و تشكیل حكومت اسلامی با ریاست پیامبر صلی الله علیه و آله مخالف بودند. 3. یهودیان، كه نمونه عینی مخالفین فرهنگی، سیاسی، اجتماعی با اسلام، به اعتبار آیین و دولت و نظام سیاسی - اجتماعی بر مبنای اسلامی به حساب میآمدند. این دشواری سه بعدی، در راه تلاش پیامبر صلی الله علیه و آله برای سازماندهی نخستین جامعه اسلامی، بسیار مهم و حساس بود. پیمان برادری، نخستین قانون دولت اسلامی یكی از مهمترین تدبیرهای پیامبر برای رفع مشكلات و موانع موجود و تكوین سازمان جامعه جدید، عقد برادری و اخوت میان مهاجر و انصار بود. این پیمان نامه در واقع قانون مختصری بود كه وظایف اولیه مدنی افراد را به عنوان شهروندهایی كه باید همكاری متقابل با یكدیگر داشته باشند، بیان میكرد. پیامبر با این پیمان، آزادی دینی یهود را تضمین كرد و میان مسلمانان و یهود اتحاد برقرار ساخت. بدین ترتیب قدرت و سلطهای عمومی ایجاد كرد كه تا پیش از آن اعراب با آن آشنا نبودند. پیمان نامه چنین آغاز میشود: «بسم الله الرحمن الرحیم، هذا كتاب من محمد النبی بین المؤمنین و المسلمین و من قریش و الیثرب و من تبعهم فلحق بهم و جاهد معهم انهم امة واحدة...» (11) پیامبر صلی الله علیه و آله با اجرای برنامه پیمان برادری و سازمان دادن به این امر مهم، به قصد بنای جامعه سیاسی دولت اسلامی، گام پیشرفتهتری برداشت. مراحل تاسیس سازمان اداری پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در مدینه مرحله اول، از آغاز هجرت تا سال چهارم (جنگ خندق) بود. در این مرحله اداره امور شهر مدینه و همه مسؤولیتها زیر نظر شخص پیامبر بود و جز اذان و كتابت وحی را به هیچ كس واگذار ننمود مگر زمانی كه به سفر و یا جنگ میرفت. بدلیل هجوم مهاجرین مكه و مهاجرت برخی از افراد قبایل عرب، جمعیت این شهر زیاد شد و در نتیجه مشكلات مسكن و اقتصادی ظاهر گشت. مرحله دوم، بعد از جنگ خندق تا سال نهم هجری (فتح مكه) است. در این مرحله اقبال عشایر عرب به آیین اسلام افزون شد و تب مهاجرت به شهر مدینه فرو نشست. بسیاری از سران عشایر جدیدالاسلام از سوی پیامبر نزد قبایلشان باز میگشتند و به حل و فصل مشكلات روزانه مردم میپرداختند. نمایندگان پیامبر مسؤولیتی شبیه به مسؤولیت قضایی داشتند. مرحله سوم، پس از فتح مكه تا رحلتحضرت رسول صلی الله علیه و آله كه در آن متصرفات حكومت اسلامی توسعه یافت و تمام شبه جزیره عربستان و عمده شهرهای آباد جز و منطقه جغرافیایی اسلام درآمد و در نتیجه در سازمان اداره اسلامی نیز تحولات كیفی و كمی صورت گرفت. مساجد، مقر حكومت و اداره یگانه مقر عمومی دولت اسلامی مسجد بود. در هیچ ماخذ تاریخی نیامده است كه پیامبر صلی الله علیه و آله در سال های اقامت در مدینه، امور حكومتی و اداری را در جایی جز مسجد انجام داده است. نخستین مسجدی كه در اسلام بنا شد مسجد قبا بود. به استثنای مسجدالنبی، نه مسجد در مدینه در دوران حیات رسول الله صلی الله علیه و آله ساخته شد. همه آن مساجد مركز عبادت، آموزش و انجام امور مملكتی و اداری و غیره بود. از میان این مسجدها مسجد النبی در مدینه مقر مركزی حكومت اسلامی شد و در آنجا پیامبر نمایندگان را به حضور میپذیرفت و سفیران را از سوی خود به ماموریتهای اداری و سیاسی و دیپلماسی و نظامی روانه میساخت. (12) مؤسسات و سازمانهای اداری در مدینه (13) 1. مؤسسه آموزش و تبلیغ احكام الف. آموزش همگانی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آموزش همگانی را در اولویت امور قرار داده بود و نه تنها نسبتبه آموزش معارف دین توجه داشت، بلكه به آموزش خواندن و نوشتن به صحابه امی در مدینه عنایتی خاص داشت. پیامبر خدا شرط آزادی هر یك از اسیران بدر را، كه خواندن و نوشتن میدانستند، تعلیم ده تن از صحابه و فرزندان آنان قرار داد. وی به زید بن ثابت دستور داد سرپرستی امور ترجمه و پاسخ نامهها را به عهدهبگیرد و در این راستا زبان سریانی را بیاموزد. پیامبر صلی الله علیه و آله راجع به تعلیم حرفه و فن نیز، كه در احتكار یهودیان بود، اهتمام میورزید. در جای جای سنتشریف، پدران و مادران را به آموزش نوشتن، شنا و تیراندازی فرزندان تشویق كرده است. نتیجه آنكه پیامبر دارای سیاست آموزشی ویژه بوده و به آموزش همگانی اهتمام خاص داشته داشت. ب. معارف دینی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله تعلیم و تعلم مسائل مذهبی را وظیفهای عمومی اعلام كرد و همه افراد با سواد را به این كار موظف ساخت. ایشان برای آموزش قرآن از بعضی اصحاب در شهر مدینه كمك میگرفت. ظاهرا تعلیم قرآن در اوقات معین، در خانه یكی از مسلمانان انجام میشد و تعدادی برای این كار گرد هم میآمدند. برخی احتمال دادهاند كه پیامبر صلی الله علیه و آله خانه مخصوصی را برای تعلیم قرآن آماده كرده بود. (14) اعزام معلمان به سوی قبایل، به دو صورت انجام میگرفته است، در بعضی حالات بنا به درخواست نمایندگان قبایل و در دیگر احوال با پیش دستی پیامبر بوده است. ج. كاتبان گروهی از كاتبان، پیامبر را در انجام كارها یاری میدادند. از این افراد چهار تن اختصاص به نوشتن وحی داشتند; (علی ابن ابیطالب، عثمان بن عفان، ابی بن كعب، زید بن ثابت). دو تن، در امور زندگی به آن حضرت مدد میرساندند; (خالدبن سعید بن العاص، معاویة بن ابی سفیان). دو تن، آن چه را میان مردم پیش میآمد مینوشتند; (مغیرة بن شعبه، حصین بن نمیر) و دو تن مطالب مربوط به قبایل و مسائل مربوط به آنها را برای مردم مینگاشتند; (عبدالله بن ارقم بن یغوث، علاء بن عقبه). همچنین زید بن ثابت نامههایی را كه به عنوان پادشاهان بود مینوشت. (15) 2. سازمان مالیات و دارایی ویل دورانت در كتاب تاریخ تمدن در باره وضعیت ثروت و میزان آن در عربستان، در آستانه تشكیل دولت اسلامی مینویسد: كشور عربستان، كه سه چهارم (34) آن بی آب وعلف بود، عرصه زندگی قبایلی بدوی به شمار میآمد كه همه ثروت آنان، برای تزیین بنایی چون كلیسای سانتاسوفیا بسنده نمود. (16) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در چنین وضعیتی حكومت اسلامی را در مدینه پی ریزی كرد. سیاستهای مالی پیامبر صلی الله علیه و آله در دوران ابتدای ظهور اسلام در مكه، جامعه مسلمانان بسیار كوچك بود و نیازی به دریافت مالیات وجود نداشت. پس از فتح مكه موقعیت دولت اسلامی تثبیتشد. پیامبر ماموران مالیاتی را برای دریافت زكات به كلیه قبایل عرب، به استثنای یك یا دو مورد، اعزام كرد. تا مطالبات را دریافت كنند. با اینكه دریافت مالیات زمین در زمان حیات پیامبر آغاز شده بود، اما مبلغ آن بسیار كم بود و فقط به دو صورت تسهیم محصولاتی زراعی از یك قبیله یهود دریافت گردید. جمع آوری جزیه نیز در زمان پیامبر آغاز شد. با اینحال، این مالیات از نظر مبلغ، زمان و نحوه دریافت قاعدهمند نشده و با شیوهای ساده و در مقیاس كوچك بود. با وجود سادگی ساختار مالی، نكته دارای اهمیت، تاكید زیاد به پولی كردن اقتصاد بود. معاملات تجاری اعراب قبل از اسلام با استفاده از سكههای سایر ملت ها انجام میشد كه بیشتر دینارهای روم شرقی و درهمهای ایرانی بود. اعراب دارای شیوه توزین پولی خاص خود بودند و این سكهها را با توجه به روش خود وزن میكردند و محاسبات ارزش پول را انجام میدادند. بدین معنا كه گویا آنها سكه نیستند. اوزان طلا و نقره به ترتیب درهم و دینار «مثقال» نامیده میشدند. وزن هفت دینار، برابر ده درهم بود. وزن هر دینار برابر 72 دانه جو و با اندازه مشخص بود. از آنجا كه این روش پولی برای جمع كردن زكات مشكلی ایجاد نمیكرد، مورد تصویب پیامبر قرار گرفت. خلفای بعدی سعی كردند واحد پولی دقیقتری ایجاد كنند. (17) منابع مالی و روش جمع آوری و توزیع آنها در صدر اسلام الف. خمس غنایم نخستین درآمد مالی كه به امر خداوند عمل گردید، خمس غنایم بود، سپس جزیه و خراج و آخرین آن زكات بود كه از منابع دیگر، ثبات بیشتری داشت. پیامبر صلی الله علیه و آله برای اداره درآمدها، اداره مالی تاسیس كرد. اعضای این اداره را كارگزاران و عمال زكات و نگهبانان و كتاب (حسابداران) و همه كسانی كه وجود آنها برای اداره امور مالی، لازم بود تشكیل میداد. اداره دارایی گام به گام بر حسب رشد و تنوع درآمدهای حكومت اسلامی و مصارف آن، گسترش یافت. نخستین اقدام پیامبر صلی الله علیه و آله در باره اولین غنیمت جنگی مسلمانان در بدر، تعیین عبدالله بن كعب برای گردآوردن و حفظ و ضبط اموال در مكان خاص و جلوگیری از پخش آن بهدست مجاهدان بود و سپس توزیع غنایم میان مجاهدان بهوسیله پیامبر انجام میشد. (18) روایت است كه پیامبر معیقب بن ابی فاطمه را رییس مركزی ثبت غنایم در دفاتر ویژه كرد. (19) افرادی را نیز مسؤول اخماس غنایم كرد; زیرا خمس باید در بیت المال محفوظ و نگهداری میشد و در موارد نیاز، دولت آن را انفاق مینمود و نام عبدالله بن كعب و محیمة بن جزء را در میان این افراد ذكر كردهاند. در آیه 41 سوره انفال نحوه توزیع غنایم تصریح گردیده است; «و اعلموا انما غنمتم من شیء فان لله خمسه و للرسول و لذی القربی و الیتمی و المساكین و ابن السبیل ان كنتم امنتم بالله و ما انزلنا علی عبدنا یوم الفرقان یوم التقی الجمعان و الله علی كل شیء قدیر.» «ای مؤمنان بدانید كه هر چیزی را به غنیمت گرفتید (زیاد یا كم) خمس آن خاص خدا و رسول و خویشان او و یتیمان و فقیران و در راه ماندگان استبه آنها بدهید، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود (محمد ص) در روز فرقان و روزیكه دو سپاه اسلام و كفر، در جنگ بدر روبرو شدند نازل فرمود ایمان آوردهاید و بدانید كه خدا بر هر چیزی تواناست.» ب. جزیه (مالیات سرانه) جزیه، مالیاتی است كه در قرآن به صراحت از آن، سخن به میان آمده است; «قاتلوا الذین لا یؤمنون بالله و لا بالیوم الآخر و لا یحرمون ما حرم الله و رسوله و لا یدینون دین الحق من الذین اوتوا الكتاب حتی یعطوا الجزیة عن ید و هم صاغرون.» (20) ای اهل ایمان، با هر كه از اهل كتاب كه ایمان به خدا و روز قیامت نیاورده است و آنچه (خدا و رسول حرام كرده حرام نمیدانند و به دین حق و آیین اسلام نمیگروند، كارزار كنید تا آنگاه كه با ذلت و تواضع به اسلام جزیه دهند.» ج. خراج (مالیات بر زمین) پیامبر صلی الله علیه و آله برای خراج كه نوعی مالیات بر زمین بود، سوادبن غزیه انصاری را عامل خراج خیبر كرد. هنگام تعیین خراج، ارزیابی كننده باید عناصر زیر را در نظر میگرفت: كیفیت زمین، نوع محصول برداشتشده و نوع آبیاری. برابر نظریه ماوردی، وقتی در مورد مبلغ خراج، بر اساس عوامل فوق; یعنی سازگاری با شرایط زمین تصمیمگیری شد، بهترین شیوه رداختخراج یكی از راههای زیر است: مالیات زمین، مكان كشتشده، تسهیم در محصول. (21) د. زكات (مالیات صدقه) زكات و اخذ آن با این آیه شریفه تشریع میشود: «خذ من اموالهم صدقة تطهرهم و تزكیهم...» (22) «ای رسول، تو از مؤمنان صدقات را دریافت كن تا بدان صفات، نفوس آنان را (از پلیدی و حب دنیا) پاك و پاكیزه سازی و آنها را به دعای خیر یاد كن كه دعای تو موجب تسلی خاطر آنان شود كه خدا (به دعای مخلصان) شنوا و (به مصالح مؤمنان) داناست.» پس از تشریع زكات، اداره مالی از جهت نظم و توزیع مسؤولیتها، به سطح پیشرفتهای ارتقا یافت; مانند عمال صدقات، مصدقین، جابیان كه وظیفه ایشان گردآوری زكات از مالكین بود. الخارصون، المخنون كه مقدار و اندازه آن را تخمین میزدند و كتاب و محررین اموال صدقه و... (23) در حقیقت زكات مالیاتی است كه فقط بر روی ثروتی كه از سرمایه گذاری و رشد سرمایه حاصل شده است وضع میشود. بنابراین، ثروت و داراییهایی كه برای نیل به هدفهای مختلف; از جمله مصارف شخصی مورد استفاده قرار میگیرند، مشمول پرداخت این مالیات نمیشوند. نكته دوم در باب زكات اینكه پیامبر نصاب زكات را با توجه به تعداد حیوانات تعیین كرد، نه بر اساس ارزش پولی آنها و وقتی به این نرخ ها بر حسب تعداد حیوانات توجه شود، ملاحظه میگردد كه بسیار نظام گرا هستند. نكته سوم، از آنجا كه زكات بر ارزش خالص افراد (ثروت خالص) در آخر سال وضع گردیده است، بنابراین این نوع مالیات از كالاهایی كه در مبادلات تجاری شركت دارند، گرفته نمیشود. این امر موجب میشود كه هزینههای معاملاتی را كاهش و گردش ثروت را تشویق نماید. زكات مواد معدنی زیر زمینی نیز تحت عنوان ریكارز شناخته شده است كه در صدر اسلام از اهمیت زیادی برخوردار نبوده است. 3. سازمان بازرگانی و اقتصادی در زمینه مدیریت اسلامی در امور اقتصادی در عهد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، اصول مبتنی بر احترام مالكیتخصوصی مشروع، بازار آزاد، آزادی تولید، آزادی عقد قرار داد، التزام به تعهدات و قراردادها و عقود و حرمت كار بدون اجر و بیكاری مقرر بود. مالكیت ملی زمین، آب، چراگاه، جنگل، معدن، دریا و... در اختیار سلطه عالیه مركزی و شخص پیامبر بود. با این همه پیامبر فعالیتهای اقتصادی را بدون كنترل و مراقبت رها نكرد مدیریت اسلامی در دو بعد از ابعاد اقتصادی دخالت میكرد: الف. مراقبت و كنترل بازار بازار زیر نظر دولتبوده است تا مبادا در معاملات از التزام به حدود شرع تخلف ورزد و در صورت لزوم مخالفین را ا ز ظلم باز میداشت و در بعضی حالات تنبیه میكرد. چه بسا این اقدام اداری در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله در زمانهای بعد پایه و اساس حسبه بوده باشد كه یكی از شاخههای مهم حكومت اسلامی در كنترل و مراقبت از امور بازرگانی بود. ب. پیشگیری از احتكار رشد جمعیتبه سبب مهاجرت و مركزیتشهر مدینه، رو به افزایش نهاد و كار به سوء استفاده تجاری از غله و مواد روغنی و خرما و غیره انجامید و كمبود مواد غذایی در بازار، بازرگانان را به احتكار آن مواد و فروش آن با قیمتهای زیاد واداشت. هر محتكری كه از عرضه كالاهای خود و فروش آن با قیمت مناسب و سودآور كه متناسب با قدرت خرید مصرف كننده باشد، امتناع میورزید، به دستور پیامبر تحت پیگرد قرار میگرفت. در عهدنامه امام علی بن ابیطالب علیه السلام به مالك اشتر (حاكم مصر) آمده است: «... از احتكار جلوگیری كن كه پیامبر صلی الله علیه و آله آن را منع كرد.» (24) ظاهرا مدیریت و كنترل بر بازار سودمند بوده است; زیرا در سیره نبوی و در حدیث چیزی كه از بحران و كمبود معیشت و اقتصاد خبر دهد، نیامده است. 4. اداره روابط خارجی (بینالملل) آغاز فعالیت در زمینه روابط بینالمللی، اول محرم سال هفتم هجری بوده است; یعنی پس از صلح نامه حدیبیه و فراهم گشتن امكانات نشر دعوت اسلام در شبه جزیره عرب، اطراف و خارج آن، در بیزانس، ایران، مصر، حبشه، بحرین، یمن، غسان و میان دیگر سران قبایل عرب بود. اداره رسایل و ترجمه از چند نفر از صحابیان تشكیل شده بود كه بارزترین آنها عبارت بودند از: زیدبن ثابت (ترجمه از عربی به سریانی و به عكس) عبدالله بن ارقم، سرجیل بن حسنه، حنظلة بن ربیع، حنظلة بن صیفی و علی بن ابیطالب علیه السلام از اركان و رؤسای كاتبان پیامبر بوده است. مجموعه اسناد سیاسی و اداری كه صدور آنها از پیامبر وایتشده، بالغ بر 246فقره است كه شامل: نامه، عهدنامه، صلح نامه، امان نامه، دعوت نامه به قیاصره و پادشاهان و امیران و سران قبایل میباشد پس از اینكه به پیامبر صلی الله علیه و آله اطلاع دادند پادشاهان و امیران نامههای غیر ممهور را دریافت نمیكنند. مهری تهیه كردند و در سیره آمده است كه مهردار پیامبر حنظلة بن صیفی بوده است. پیامبر در مدینه دارالضیافهای ترتیب داد تا وفود و هیاتهایی كه برای دیدار آن حضرت و تشرف به اسلام و یا مقاصد دیگر به مدینه وارد میشدند، از آنها پذیرایی شود و آن را دارالضیفان و الدار الكبری نیز میخواندند. در آغاز خانه حمید بن عبدالرحمن بن عوف بود. سپس درخانه رمله دختر حارث النجاریه استقرار یافت. در دارالضیافه ناهار و شام فراهم میكردند و بلال بن ریاح مسؤول غذای آنان بود. قبل از تهیه دارالضیافه برای پذیرایی از میهمانان از خانههای مرفه انصار و مهاجرین استفاده میشده است. دستگاه قضایی بارزترین و مهمترین مؤسسه در دولت اسلامی بعد از ریاست دولت، نهاد قضایی است. رسول خدا نخستین قاضی در حكومت اسلامی بود، چه در مدینه و چه در خارج آن و با حضور او هیچ كس این ولایت را عهده دار نشد. در زمینه استنابت در قضا و اجرای حدود در تاریخ ثبت نشده است كه پیامبر صلی الله علیه و آله مسؤولیت قضا در خارج مدینه را به احدی جز علی علیه السلام سپرده باشد. (25) در خصوص سیره و تاریخ آوردهاند كه پیامبر برای جماعات نو مسلمان، یك نفر یا بیشتر از علمای صحابه را برای تعلیم قرآن و احكام اسلام میفرستادند. احتمال میرود كه این افراد در كنار وظایف آموزشی به حل و فصل و قضاوت در مرافعات و منازعات ساده میپرداختهاند و در دعاوی مهم در مدینه به پیامبر رجوع میكردهاند و اصولا نمایندگان پیامبر اختیار قضاوت در مسایل عمده را نداشتند. سازمان قضایی اسلام در مدینه و سایر بلاد اسلامی همزمان با تشكیل حكومت اسلامی به ریاست عالیه پیامبر تشكیل شد و متناسب با نیاز جامعه اسلامی و بر حسب امكانات و وجود نیروی انسانی صلاحیت دار برای تصدی در داخل و خارج مدینه به تدریج رشد یافت. برای نخستین بار توسط پیامبر، مسؤولیت مدنی در جرم و كیفر در میان اعراب مطرح شد. در عهد جاهلیت اگر كسی جرمی مرتكب میشد، مسؤولیت آن جرم تمام عشیره و احیانا قبیله را فرا میگرفت. اسلام با اعلان اصل «لاتزر وازرة وزر اخری» كه در حقوق جزایی امروز، مسؤولیت مدنی خوانده میشود، آن ارزش جامعه را محكوم كرد. فرماندهی نظامی و لشكری تشكیلات ارتش در نظام اسلام، جزو سازمان های دولتی نبوده بلكه سازمانی وابسته به امتبوده است و جنگ مجاهدان را به حساب جنگ دولتی و دفاع از دولت نباید گذاشت، بلكه جنگ، جنگامت و دفاع امتبوده است. مؤید این گفته، آیات صریح قرآن است كه جنگ برای دفاع از امت مسلمان است ضمن آنكه غنایم جنگ و اراضی مفتوحه متعلق به امت میباشد. هزینه جهاد به عهده خود مسلمانان بوده و آنان بعنوان افراد ارتش حقوق دریافت نمیكردند. تمام دست آوردهای عظیم نظامی پیامبر در مدتی نسبتا كوتاه و در وضعیتی دشوار، بر اساس سازمان دقیق و بسیار گسترده بوده است. برای اهداف نظامی، پیامبر همواره خواهان آمار دقیق مردان مسلمان بود و برای آمار مسلمانان مرد، دفتر و سجلهای مدون بوده است. مسؤول این سجلات حذیفة بن یمان بود، كه او را صاحب سر رسولالله نامیدهاند. (26) در زمینه تملك جنگافزار نظامی، پیامبر تدبیری اندیشید كه سلاح، اسب و سایر تجهیزات نظامی، در ملك عموم امتباشد و برای آنها قرق معین كرد. و به طور منظم و در آمادگی برای جنگ از مردان نامزد برای شركت در لشكر بازدید میكرد تا آنجا كه مساله تمرین با سلاح و فنون جنگ، جز و فرهنگ عامه جامعه آن روز بود. پیامبر مسلمانان را به یادگیری صنایع نظامی تشویق میكرد و جاسوسی نظامی را بعنوان برتری تاكتیكی در جنگ علیه دشمن در برنامه ریزی خود داشت. در تنظیم لشكر، شیوه متعارف در آن عصر را بكار برد و لشكر را به پنج گروه: قلب، میمنه، میسره، مقدمه و ساقه تقسیم كرد. پیامبر صلی الله علیه و آله به جای روشهای معمول كر و فر، روش (زحف) یا پیشروی آهسته را جایگزین كرد و در اداره لشكر، به والیان شهرها اختیارات نظامی داد. تضمین امنیت دولت در شهرها و جلوگیری از تاخت و تاز دشمن خارجی و گردآوری جنگجو از محل ماموریتخویش در جنب مسؤولیتهای اداری والیان قرار داشت. نتیجه گیری حكومت اسلامی مبتنی بر مشروعیتسلطه حاكم از ناحیه حق تعالی است و پیامبر صلی الله علیه و آله بعنوان قائد و حاكم از روز آغازین به قصد بنای اجتماع سیاسی و دولت، چهارچوب كلی مسؤولیتخود را بعنوان رهبر و حاكم امت و دولت و بر اساس نبوت و رسالتی كه داشت پیریزی كرد. نتیجه این شد كه آن حضرت پس از هجرت به مدینه، بلافاصله تشكیل دولت داده و خود شخصا به رتق و فتق امور پرداختند. تشكیل سازمانهای متعدد از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله نشان دهنده این است كه اسلام علاوه بر حكومت، سازمان هم دارد و این سازمان به حكم تاسی بر پیامبر قابل اقتباس است و نوع اقتباس هم بدینگونه است كه معیارهای برگرفته شده از این سازمان قابل پیگیری در هر حكومت اسلامی در هر عصر است. مهمترین دستاورد سازمان و دولت اسلامی پیامبر صلی الله علیه و آله ارائه این اصل میباشد كه تشكیل حكومت اسلامی و حفظ آن در صورت وجود شرایط و رفع موانع، از اهم واجبات الهی، بلكه مقدمترین فریضه دینی است و این خود خط بطلانی استبر اندیشه جدایی دین از سیاست در طول تاریخ و ما امروز مفتخریم كه پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و تاسیس جمهوری اسلامی بر مبنای ولایت عامه فقیه، طرح فرضی حكومت در اسلام را از مرحله اندیشه به عرصه عمل درآورده است.