دانلود ادبیات نظری تحقیق محکم و متشابه در قرآن، محورهای اختلاف تشابه (docx) 29 صفحه
دسته بندی : تحقیق
نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )
تعداد صفحات: 29 صفحه
قسمتی از متن Word (.docx) :
- معناشناسی محکم و متشابه
الف- محکم
«واژه محکم» خلیل بن احمد فراهیدی (175ﻫ) در العین می نویسد: « اَحکَمَ فلّان عَنّی کذا، ای منعه، فلانی آن را از من باز داشت و «اِستَحکَمَ الاَمرُ ای وَثُقَ؛ آن امر محکم و استوار شد».
احمد بن فارس ریشه اصلی این واژه را به همان معنای«منع» می داند واژه «حکم» را به معنا منع از ظلم، نخستین کاربرد آن می شمارد، در واقع ماده «ح ک م» که حاکی از مفهوم «منع» است، نسبت به هر چیزی و در هر زمینه و سیاقی، به حسب آن معنا یافته و تعیّن می گیرد.در حکم قضایی، منع از ظلم، در حکمه اسب، منع از چموشی و در حکمت، منع از جهل و منع از کارهای ناشایست را اقتضا می کند.
فیروز آبادی«إحکام» را به معنای منع و بازداشتن شمرده و امر مستحکم نیز به معنای استوار شده را بیان نموده است. در واقع محکم به معنای چیزی که از تصرف و دخالت و نفوذ غیر، محفوظ مانده و راه این تصرف مسدود شده، از این رو خللی در آن راه نیافته و به حال اصیل خود استوار و محکم باقی مانده است.
ب- متشابه
تشابه از ماده شِبه و شَبَه به معنای مثل و مانند، و متشابه در باره چیزهایی به کار می رود که بخشی از آن با بخش دیگرش مشابهت دارد.
«تشابَهَ الشیئان» یعنی یکی از این دو چیز به دیگری شباهت دارد.
«المشتبهات من الامور» یعنی امور مشکل و دشوار. باب تفعیل آن به صورت «شَبَّه فلانٌ عَلیَّ» به معنای تخلیط و به شبهه انداختن و باب افتعال آن به صورت «اِشتَبَهَ الاَمر» به معنای اختلاط و مشکل و مشتبه شدن است.
ابن فارس نیز ماده «ش، ب، ه» را دارای اصل و ریشه واحدی می داند که بر تشابه و هم شکلی در رکن و وصف دلالت دارد و «شَبَه» را جواهرات طلانما معنا می کنند.
«تشابه» وصف هر یک از دو چیزی است که به یکدیگر شباهتی داشته، و مایه اشتباه شده اند.
- محکم و متشابه در قرآن
الف- محکم در قرآن
قوله تعالی«هُوَ الَّذِى اَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ ءَايَاتٌ محُّْكَمَاتٌ هُنَُّّ اُمُّ الْكِتَابِ وَ اُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ» (اوست كه اين كتاب را بر تو نازل كرد بعضى از آيهها محكمات هستند، اين آيهها أم الكتاب هستند، و بعضى آيهها متشابه هستند).
إحکام در قرآن به سه معنا:
استوار بودن گفتار یا کرداری که راه خلل و شبهه در آن بسته است. در مقابل آن، متشابه قرار دارد، که گفتاری نارسا یا کرداری شبهه انگیز است.
پایدار و ثابت بودن، در مقابل ناپایدار. احکام ثابت در شریعت را محکم گویند، در مقابل احکام منسوخه که ثابت نیستند.
3-إتقان و دقت در عمل یا گفتار، که بر اساس متین و مستحکم استوار بوده است، آن را محکم یا مستحکم گویند.
مانند قوله تعالی «الر كِتَابٌ اُحْكِمَتْ ءَايَاتُهُ ثمَُّ فُصِّلَتْ مِن لَّدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ»(آیات قرآنی، همه حساب شده و با کمال دقت و بر پایه ای مستحکم استوار گردیده، آنگاه در بخش های گوناگون بر پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) نازل گردیده است).
محکم: در مقابل متشابه، به معنای استوار و خلل ناپذیر از ریشه «حکم حکماً» به معنای «منع منعاً» معنای باز داشتن و جلوگیری از هر گونه اخلال گری و تباهی را می رساند.
إحکام به معنای سوم، تمامی آیات قرآن را در بر می گیرد.
إحکام به معنای دوم، مخصوص آیات غیرمنسوخه است.
إحکام به معنای نخست فقط در مقابل آیات متشابه به کار رفته است. راغب اصفهانی گوید: «حکم، اصله منع منعاً لاصلاح» حکم در اصل به معنای منع نمودن و جلوگیری به کار رفته است. جلوگیری که از فساد به جهت اصلاح خواهد بود.
هر سخن و گفتاری که رسا و شبهه ناپذیر است و مورد کج فهمی قرار نگیرد، محکم گویند. یعنی مستحکم و خلل ناپذیر.
علامه طباطبایی همین معنا را ذیل آیه 7، آل عمران بیان می کند.
ب- متشابه درقرآن
تشابه در قرآن به دو معنا به کار رفته:
1-همانند و یکسان بودن، چنانچه در قرآن کریم می خوانیم «اللَّهُ نَزَّلَ اَحْسَنَ الحَْدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِىََ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخَْشَوْنَ رَ بَّهُم»
(خداوند بهترین گفتار را فرو فرستاده و آن نوشته ای است، یکسان و یک نواخت، قابل تکرار در تلاوت، آنان که از پروردگارشان می هراسند، اندام بدنشان از آن به لرزه می افتد).
2- شبهه انگیز بودن، چنانچه گفتار یا کرداری- بر اثر احتمالاتی چند- شبهه انگیز بوده و مقصود پنهان گردیده است. در سوره بقره آمده: «قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لَنَا مَا هِىَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشَابَهَ عَلَيْنا وَ إِنَّا إِن شَاءَ اللَّهُ لَمُهْتَدُون» (گفتند: براى ما پروردگارت را بخوان تا بگويد آن چگونه گاوى است؟ كه آن گاو بر ما مشتبه شده است، و اگر خدا بخواهد ما بدان راه مى يابيم).
درآیه هفت، سوره آل عمران «متشابه» به همین معنا بکار رفته است.
علامه طباطبائی می فرماید:
آیات متشابه طوری است که مقصود از آن برای فهم شنونده روشن نیست به نحوی که شنونده به مجرد شنیدن آن، مراد آنرا درک نمی کند، بلکه در معنای آن تردید می نماید و تردیدش با مراجعه به آیات محکم بر طرف می شود.
-محکم و متشابه در اصطلاح مفسران
تعاریف و تبیین هایی که از سوی عالمان اسلامی در باب محکم و متشابه، در اختیار است، گوناگون و مختلف می باشد. این گوناگونی، خود اهمیت این موضوع را در اندیشه اسلامی به عنوان یکی از محورهای مهم شناخت روش و گرایش تفسیری مفسران نشان می دهد. علامه طباطبایی در این باره می نویسد: در میان علمای اسلام در معنای محکم و متشابه اختلاف بوده و نزدیک به 20 قول وجود دارد. سیوطی نزدیک به همین تعداد، آرای مفسران کهن را گزارش کرده است.
ما تعدادی از دیدگاه ها در تعریف محکم و متشابه مطابق نظر سیوطی و علامه طباطبایی را بیان می کنیم:
1-محکمات آیاتی هستند که مراد ظاهری یا تأویلی آنها قابل دستیابی است، متشابهات آیاتی هستند که خداوند علم آنها را به خود اختصاص داده است؛ مانند زمان قیامت، خروج دجّال و حروف مقطعه در آغاز سوره ها.
2- آیات متشابهات آیاتی است که در باره صفات باری تعالی آمده است.
3 - محکمات آیاتی هستند که جز یک معنا تأویل دیگری ندارند، و متشابهات آیاتی اند که حامل چند وجه معنایی هستند.
4- منظور از آيات محكم همان چند آيه سوره انعام است، كه مىفرمايد: «قُلْ تَعالَوْا اَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ اَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً ... لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» و در آن عدهاى از واجبات و محرمات الهى را نام مىبرد و منظور از آيات متشابه آياتى است كه امر آن بر يهود مشتبه شده، و آن عبارت است از رمزهايى كه در آغاز بعضى از سورههاى قرآن قرار گرفته، مانند- الف- لام- را- حا- ميم- و امثال آن، كه يهود آنها را با حساب جمل محاسبه كردند تا از اين راه مدت عمر و بقاى امت اسلام را در آورند، و حسابشان درست از آب در نيامد، در نتيجه دچار اشتباه شدند. منسوب به ابن عباس ولي حق مطلب اين است كه نسبت دادن چنين معنايى به ابن عباس صحيح نيست، آنچه از ابن عباس نقل شده اين است كه گفته اين آيات سهگانه از محكمات است، در دُرّالمنثور آمده كه سعيد بن منصور، و ابن ابى حاتم، و حاكم (وى حديث را صحيح دانسته) و ابن مردويه، از عبداللَّه بن قيس روايت كردهاند كه گفته: من از ابن عباس شنيدم كه در تفسير آيه « مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ» گفت:
سه آيه از آخر سوره انعام كه با جمله «قُلْ تَعالَوْا» آغاز مىشود از آيات محكم قرآن است.
5- محکمات آیاتی هستند که تأویل آنها از ظاهر الفاظشان به دست می آید، و متشابهات آیاتی اند که مقصود آنها دانسته نمی شود مگر آنکه ظاهرشان را تأویل برده و از آنها معنایی غیر از معنای ظاهری قصد نمایند.
6- متشابهات آن است که تفسیر آن مشکل آید، ولی تفسیر محکمات مشکل نیست.
7- آیات محکم عبارت اند از: ناسخ، حلال، حرام، حدود، آیات ارث و همه آیاتی که باید به آنها ایمان آورد و به آنها عمل کرد، و آیات متشابه عبارت اند از: آیات منسوخ، مقدم و مؤخر، مَثَل های قرآنی، قَسم های قرآن و هر آیه ای که ایمان به آن لازم است.
8- آیات محکم آیاتی هستند که در آنها حلال و حرام بیان شده است و بقیه آیات قرآن متشابه اند که بعضی شان بعضی دیگر را تصدیق می کنند. این دیدگاه از مجاهد نقل شده است.
9- محکمات آیات غیرمنسوخ و متشابهات آیات منسوخ اند، این دیدگاه نیز از ضحاک است. اینها نمونه هایی از تعاریف دانشمندان از محکم و متشابه بود.
-محورهای اختلاف تشابه
محورهای اختلاف در تعریف تشابه و به تبع آن تعریف محکم و متشابه در سه زاویه زیر قابل بررسی است:
- ماهیت تشابه؛
- گستره مفهومی؛
- گرایش های علمی؛
1-ماهیّت تشابه
اساسی ترین محور اختلاف دیدگاه های مفسران اسلامی، به ماهیت تشابه باز می گردد.
گروه اولی: بدون تفکیک میان حوزۀ تأویل و فهم قرآن، تشابه را به فهم ناپذیری آیات تعریف کرده و آیات متشابه را آیاتی شمرده اند که معنای آنها را کسی جز خدا نمی داند. مانند (ابن حزم) پیشوای ظاهریان، وی متشابهات را به حروف مقطعه و قسم های قرآن ناظر دانسته، و آیات را که ظاهر قابل فهمی دارند، محکم می شمارد. حتی آیات صفات الهی را که به ظاهر مایه توهم و تجسیم و تشبیه اند، از متشابهات نمی داند.
گروه دومی: با تفکیک میان مفهوم تأویل و فهم مدلول متشابهات، تشابه را به تأویل ناپذیری آیات تعریف کرده و آیات متشابه را آیاتی دانسته اند که مشتمل بر مضامینی در حوزه های غیبی و دست نایافتنی است و در واقع تعین خارجی آن مضامین را غیر قابل درک شمرده اند؛ مانند زمان تحقق قیامت، و تفصیل نشانه های وقوع آن؛ نظیر خروج دابّه، دجال، حقیقت روح.
گروه سومی: تشابه را در آیات فهم پذیر و در عین حال مشکل و شبهه دار قرآن دانسته اند که کلّ آن در گرو تلاش علمی و جستجوی ادله عقلی و نقلی است.تعاریفی که بیشتر فقیهان و اصولی ها برگزیده اند و محکم را آیات واضح و یک وجهی و متشابه را آیات پذیرای وجوه متعدد شمرده و فهم متشابه را در گرو دلیل و قرینه عقلی و نقلی دانسته اند در گروه سوم جای می گیرند.
در نهایت گروه چهارم: به مفهوم عام از تشابه که عموم موارد فوق را شامل شود، نظر دارند. عالمانی چون ابن قتیبه (276ﻫ )، شریف رضی (406ﻫ)، راغب اصفهانی (425 ﻫ)، فخر رازی (606ﻫ ) و میرزای قمی (1231ﻫ ) در شمار گروه چهارم تلقی می شوند.
2-گستره مفهومی تشابه
در گستره مفهومی تشابه، دو دیدگاه خاص و عام قابل ذکر است.
-دیدگاه خاص؛- دیدگاه عام
الف- دیدگاه خاص: در دیدگاهی که گستره خاصی برای تشابه در نظر می گیرد، عواملی چون ابهام، اجمال و اشتراک لفظی که شناخت معنای لفظ را مردّد می سازند، مایه تشابه نیست، بلکه تردید در مراد واقعی آیه به رغم وضوح و ظهور لفظی آن، باعث تشابه است.
عالمانی که متشابهات را تنها در آیات صفات الهی و احوال غیبی و مسایل خاص کلامی مطرح کرده اند و عنصر تأویل را ضرورتی در تفسیر درست آیات مزبور شمرده و انصراف از معنای ظاهری لفظ را بر اساس آن لازم دانسته اند، در این دیدگاه قرار می گیرند. مانند قدمای معتزله چون واصل بن عطا (131ﻫ) و ابومسلم بحر اصفهانی(322ﻫ) آورده اند.
علامه طباطبایی از متأخران تصریح می کند که متشابه از جهت لفظی متشابه نیست تا بتوان با روش های اهل زبان آن را حل کرد، بلکه تشابه از جهت معناست و متشابهات باید به محکمات ارجاع داده شود تا حل گردد.
ب- دیدگاه عام
دیدگاه عام در تعریف متشابه هر نوع شبهه ای را که نسبت به آیات عارض شود، می پذیرد؛ اعم از شبهات لفظ شناسانه که راه حل های لفظی و زبان شناختی دارد یا شبهات معناشناسانه که فراتر از آن، نیازمند تدبّر در آیات و ژرف نگری و اندیشه ورزی است.نمونه بارزی از تعاریفی که با این دیدگاه ارائه شده، از آن راغب اصفهانی است. وی تشابه را مفهومی عام شمرده که بر اثر عوامل گوناگون لفظی و معنایی در مفردات و جملات قرآنی بروز یافته است. در مقابل، محکم را ناظر به آیاتی می شمارد که چه از نظر لفظی و چه از نظر معنایی هیچ شبهه ای در آن راه ندارد.
وی می نویسد: به طور کلی آیات قرآن در یکی از سه قسم جای می گیرند: 1- محکم علی الاطلاق؛ 2- متشابه علی الاطلاق؛ 3- آیاتی که از وجهی محکم و از وجه دیگر متشابه اند.
متشابهات نیز بر سه قسم اند: 1 - متشابه فقط از جهت لفظ؛ 2- متشابه فقط از جهت معنا؛ 3- متشابه از جهت لفظ و معنا.
3-گرایش های علمی
در حوزه گرایش های علمی سه نوع گرایش علمی متفاوت نسبت به تشابه وجود دارد:
الف- گرایش تفسیری
در گرایش تفسیری محور، که تعریف آیه هفت آل عمران است، متشابه عبارت است از آیه ای که به رغم وضوح دلالی و ظاهری، تردید در مقصود آن موجب اشتباه مفسران است و این اشتباه تنها با رجوع به محکمات قابل رفع است.
ب- گرایش فلسفی – کلامی
در این گرایش متشابه معطوف به شبهات و معضلات عقلی در آیات بوده و در ارتباط با حوزه صفات الهی و احوال عالم غیب است.
ج- گرایش اصولی – ادبی
در این گرایش، هر آیه تا زمانی که در حالت نص یا ظهور به معنا قرار دارد، محکم است، اما به هر دلیلی، اعم از شبهه و مشکل لفظی یا معنایی، از حالت نص و ظهور خارج شده، و به دایر اجمال اشتراک و یا معنای مؤول وارد شود، متشابه می گردد.
-محکم: ابن کثیر گفته است: محکم، دلالت آن روشن و آشکار است و معنای آن بر احدی پوشیده نیست.بعضی گفته اند: محکمات، آیاتی که از حیث بیان و تفصیل در معنا استوار بوده و دلالت آن ثابت است و آن اصل کتاب است آن چنان که ستون دین است واجبات و حدود و سایر چیزهایی که مردم به آن نیازمندند از امور دینشان در آن بیان شده است.
ابوحیان می گوید: محکمات، معنای آن کامل، رسا و دقیق و صحیح است.
زمخشری در کشاف می گوید: محکمات، عبارت آن محکم و استوار است به گونه ای که از اشتباه و احتمال در امان است.
آلوسی در روح المعانی می گوید: محکمات، صفت آیات است یعنی دلالت آن روشن و آشکار است و عبارت آن محکم، متقن و استوار، به نحوی که از تردید و اشتباه در امان باشد.
علامه طباطبایی(ره) می فرماید: منظور از اِحکام مُحکمات، صراحت و اتقان این آیات است یعنی آیات محکم هیچ تشابهی در آنها نیست و شنونده بدون تردید و اشتباه به معنایش پی می برد.
صاحب جامع البیان گفته است: آیات محکم، اصل و اساس کتاب قرآن است، ستون دین است، واجبات و حدود و سایر چیزهایی که مردم به آن نیازمندند از امور دینشان در آن بیان شده است.
آلوسی می گوید: اُمّ الکتاب یعنی آیات محکم، عمده و اصل در قرآن کریم هستند و غیرمحکمات به آن بازگشت می کند و عرب جایی اُمُّ الکتاب می نامند که آن جامع برای هر مرجعی باشد.
علامه طباطبایی می فرماید:
آیات محکم را اُمُّ الکتاب می گویند که مرجع آیات متشابه است، بعضی اُمّ را به معنای «اصل» معنا نموده اند، در این صورت ممکن بود بفرماید: «هُنَّ اصول الکتاب» با توجه به معنای فارسی-اُمّ- که مادر است این معنا را می فهماند که مادر اصل فرزند است و مادر به فرزند رجوع می کند چون نشو و نما و استحقاق فرزند از مادرش بوده و در حقیقت فرزند بعضی از مادر است، پس کلمه -اُمّ الکتاب- خالی از این دلالت نیست که آیات متشابه برای خود مدلول و معنی دارند اما مدلول آنها زائیده و فرع مدلول آیات محکمات است و لازمه این بیان آنکه محکمات بیانگر متشابهات و برطرف کننده تشابه، آیات متشابه است، چون در معنای جمله «هُنَّ اُمُّ الکتاب» عنایتی زائد بر اصل است.
چرا کلمه- اُمّ- مفرد بوده با اینکه- آیات- جمع و متعدد است به دو علت:
الف-برای اینکه مراد و مقصود بیان اصلیت و اساس هر یک از آیات است.
ب- برای اینکه کل آیات، به منزله یک آیه واحد است.
علامه می فرماید:- امّ- را مفرد آورده تا بفهماند که آیات محکم و متشابه در بین خود هیچ اختلافی ندارند بطوری که گویی یکی هستند.
- متشابه: صاحب تفسیر بحرالمحیط گفته است: تشابه یعنی معنای بعضی از آیات به بعضی دیگر در جنس و تصدیق شبیه است و تشابه، آن چنان که احتمال هایی را در برگیرد و ذهن و فکر از تمیز آن احتمال ها عاجز است، کلمه تشابه وضع شده برای معنایی که نصی برای غیر آن معنا احتمال ندارد، یا احتمال راجح بودن یکی از دو معنا را بر معنای دیگر دارد، پس آن معنا نسبت به راجح ظاهر است و نسبت به مرجوح مؤول است یا احتمال معنای مرجوح وجود دارد پس مشترک است نسبت به دو معنی، و مجمل است نسبت به هر یک از معانی و قدر مشترک بین نص و ظاهر محکم است و مشترک بین مجمل و مؤول متشابه است، برای اینکه معنایی از آن دو بدست نمی آید.
ابن کثیر می‌گوید: متشابه، یعنی دلالت معنای آن بر بسیاری از مردم یا بعضی از مردم پوشیده است پس کسی که رد کند آیات متشابه را به آیات محکم، پس به تحقیق هدایت یافت. متشابه، در تلاوت متشابه هستند، و در معنا مختلف هستند.
ابن عربی می گوید: متشابه دارای احتمالات متعدد است. احتمال دو معنی و بیشتر را دارد و در آن حق و باطل به یکدیگر شبیه می گردد.
در بیان آلوسی متشابهات، درحقیقت صفت برای محذوف است یعنی (محتملات لمعانٍ متشابهات) در اینکه مراد آیه کدام یک از این معانی است قابل تمیز و جداسازی نیست،
و دلالت آیه روشن و واضح نمی گردد مگر با نظر دقیق. روشن نبودن دلالت معنای آیه، گاهی به سبب اشتراک است و گاهی به علت اجمال است.
علامه طباطبایی می فرماید: قول حق اینکه آیات متشابه، این ظهور را دارد که:
اولاً دلالت بر معنا دارند.
ثانیاً آنچه که از آن فهمیده می شود ظهور در چند معنا دارد یا به نظر می رسد معنایش با آیات دیگر ناسازگار است، تا زمانی که آیات محکم و استوار معنای آیات متشابه را بیان کند.
اهمیت و ارزشمندی متشابهات در علوم
با توجه به آنچه در تعریف موضوع بیان شد، شناخت آیات محکم و متشابه و چگونگی فهم متشابهات یکی از موضوع ها و مسایل بسیار مهم، دامنه دار و اثرگذار در حوزه دانش های قرآنی و تفسیر قرآن است که از جهات گوناگون می تواند مورد توجه قرار بگیرد:
الف) اهمیت علمی و نظری
مسئله محکم و متشابه علاوه بر علوم قرآنی و تفسیر، در دانش های اصول فقه، علوم حدیث و کلام قدیم و جدید مورد توجه است. مسئله محکم و متشابه از آنجا که به طور مستقیم با حوزه فهم و تفسیر آیات ارتباط دارد، در علم تفسیر مورد توجه جدی است، به طوری که در شمار مباحث مهم علوم قرآنی قرار دارد.
دانشمندان اصول فقه به مناسبت بحث در باره ادله شرعی و میزان دلالت و حجیت ظواهر آیات، در باره محکم و متشابه و جایگاه آنها در استنباط احکام شرعی بحث کرده اند.
ب) اهمیت تربیتی و عملی
در آیات و روایات اسلامی، انتخاب برداشت درست و صحیح در برابر موضوع متشابهات، ملاک راه یافتن به راه راست و هدایت و خردمندی شمرده شده است، چنان که در آیه 7-آل عمران سوء برداشت از متشابهات نشانه انحراف و کژدلی معرفی شده است. «فامّا الذین فی قلوبهم... و ما یعلم تأویله...» در آیه بعد، دعای مؤمنان در مقابله با آیات متشابه وارد شده است، که مؤمنان می فرماید: «رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَ هَبْ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّاب» در روایتی منقول از امام رضا (علیه السلام) برخورد صحیح با متشابهات و ارجاع آنها به محکمات، نشانه هدایت به راه راست دانسته شده است: «مَن رَدَّ مُتشابه القُرآن اِلی مُحکَمِهِ هُدیً اِلی صِراطٍ مُستَقیم»
همان طور که در پایان آیه هفت آل عمران به ارتباط مسئله محکم و متشابه با خردمندی اشاره شده است: «وَ ما یَذَّکَّرُ اِلاَّ اُولُوا الاَلبَاب» (جز صاحبان خرد متذکر نمی شوند).
هم چنین دانشمندان علوم حدیث با توجه به اشتراک مبحث محکم و متشابه میان قرآن و روایات، به بحث ماهیت حدیث محکم و متشابه و بروز تشابه در احادیث و تأویل آنها پرداخته اند.
اهمیت حوزه صفات و افعال الهی در قلمرو متشابهات قرآن، مایه اهتمام ویژه متکلمان، حکیمان و عارفان اسلامی در دانش های مربوط به این مسئله بوده است، چنان که در مباحث جدید کلامی این مسئله در پیوند با تأویل و مباحث هرمنوتیک اهمیت خاصی ایفا می کند.
خلاصه مطلب آنکه پژوهش جامع در باره محکمات و متشابهات باید هر یک از دانش های فوق را در برگیرد و دیدگاه های دانشمندان مسلمان را با توجه به نوع نگرش و مذهب فکری آنان، مورد توجه قرار دهد.
متشابهات و قلمرو آنها در حوزه های مختلف
لازم است دامنه و قلمرو آیات متشابه مشخص و تعیین شود؛ بنابراین پرسش اصلی اینکه آیات متشابه چه دامنه و قلمروی از مجموع آیات قرآن کریم را شامل می شود. در پرتو راهنمایی روایات دینی و سخنان اندیشمندان اسلامی و با جستجو در آیات و نوع دلالت آنها، می توان قلمرو گسترده ای از متشابهات را در قرآن سراغ گرفت، مهم ترین حوزه های تشابه و نمونه های آن را در شش گروه مرور می کنیم:
1.حوزه اصول دین: در سه بخش خداشناسی، پیامبرشناسی و قیامت شناسی از پرچالش ترین حوزه تشابه در قرآن کریم است.
الف- توحید و خداشناسی
اصل محکمی چون توحید و یگانگی خداوند به عنوان خالق پروردگار عالم هستی و تنزیه او از محدودیت ها و شائبه های جسمانی و بشری که به دلالت عقلی و شواهد قرآنی و روایی فراوانی متکی بوده، که به طور کلی مورد وفاق مذاهب اسلامی است، باعث اذعان به تشابه آیاتی از قرآن شده که ضرورت تأویل صحیح آنها را در پرتو محکمات ایجاب می کند، در این زمینه از دو دسته آیات می توان یاد کرد:
دسته اول: آیاتی که از اوصاف بشری منسوب به خداوند حکایت می کند، مانند آیات کریمه : «الرَّحْمَانُ عَلىَ الْعَرْشِ اسْتَوَى» و «يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِم»
و «فَإِنَّكَ بِاَعْيُنِنَا» و «نَسُواْ اللَّهَ فَنَسِيَهُم» و «لَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُواْ مِنكُمْ وَ يَعْلَمَ الصَّابرِِين»و «فَلَمَّا ءَاسَفُونَا انتَقَمْنَا مِنْهُمْ» و «وُجُوهٌ يَوْمَئذٍ نَّاضِرَةٌ إِلىَ رَبهَِّا نَاظِرَةٌ»
وجه تشابه در این آیات انتساب اوصاف بشری از قبیل دست، چشم، جسم داشتن، فراموش کردن، خشمگین شدن، علم نداشتن و دیده شدن، به خداوند است.
دسته دوم: آیات حاکی از افعال قبیح و خلاف حکمت و عدل منسوب به خداوند، مانند قوله تعالی: «وَ إِذَا اَرَدْنَا اَن نُهلِكَ قَرْيَةً اَمَرْنَا مُترَفِيهَا فَفَسَقُواْ فِيهَا فَحَقَّ عَلَيهََْا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِيرًا» و «رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا»
و «وَ مَن يُرِدْ اَن يُضِلَّهُ يجَْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَاَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِى السَّمَاء»
وجه تشابه این آیات از یک سو آن که موهم جبر است، و از سوی دیگر افعال قبیح و خلاف حکمت را از قبیل امر به فسق کردن، انحراف دل های بندگان، گمراه کردن هر کس که بخواهد، و آفرینش همه اعمال بندگان حتی کارهای بد آنان، به خداوند نسبت می دهد.
ب- نبوت و پیامبرشناسی
شخصیت والای انبیای الهی به عنوان رسولان امین خداوند در میان مردم و الگوهای برتر انسانیت و اخلاق و دینداری در عین بشر بودن که در اصل اعتقادی «عصمت» خلاصه می شود، در دلالت قطعی دینی و کلامی ریشه دارد که مایه وفاق اندیشمندان اسلامی است. با تکیه بر این اصل محکم، آیاتی چند از قرآن کریم را می توان در شمار متشابهات دانست، این آیات در دو گروه خلاصه می شوند:
دسته اول: آیات از رفتارهای خلاف عصمت و وارستگی عملی انبیاء حکایت می کند، مانند قوله تعالی: «وَ عَصىَ ءَادَمُ رَبَّهُ فَغَوَى» و « قَالَ يَا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ اَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيرُْ صَالِحٍ فَلَا تَسئَلْنِ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ اِنِّى اَعِظُكَ اَن تَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ»
و «فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ الَّيْلُ رَءَا كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبىِّ فَلَمَّا اَفَلَ قَالَ لَا اُحِبُّ الاََْفِلِينَ»
و «فَوَكَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَيْهِ قَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِينٌ»
و«الْحَقُّ مِن رَبِّكَ فَلَا تَكُن مِنَ الْمُمْترَِين»
و «عَفَا اللَّهُ عَنكَ لِمَ اَذِنتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنََ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُواْ وَ تَعْلَمَ الْكَاذِبِين»
وجه شبهه در این آیات اینکه: در آیه نخست به حضرت آدم نسبت گمراهی داده؛ در آیه دوم حضرت نوح (ع) را چنان معرفی کرده که در خواستی ناشایست و جاهلانه از خدا داشته و بدین سبب مورد توبیخ خدا قرار گرفته است؛ در آیه سوم حضرت ابراهیم (ع) در یک نوبت ستاره و در نوبت دیگر ماه و در نوبت سوم خورشید را «رَبّ» خود معرفی کرده است.
در آیه چهارم موسی(ع) در عملی شیطانی فردی را کشته و به خود ظلم کرده است؛ آیه پنجم نیز مستلزم تردید پیامبر در حق است؛ وآیه ششم پیامبر اکرم از اینکه ناهنگام به منافقان اجازه ترک جهاد داده، مورد توبیخ خداوند قرار گرفته است.
دسته دوم: آیات از اتصاف پیامبران به اوصاف الهی و فرا انسانی حکایت می کنند؛ مانند قوله تعالی«إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسىَ ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ كَلِمَتُهُ اَلْقَیهَا إِلىَ مَرْيَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ»
و «ثمَُّ دَنَا فَتَدَلّىَ فَكاَنَ قَابَ قَوْسَينِ اَوْ اَدْنىَ فَاَوْحَى إِلىَ عَبْدِهِ مَا اَوْحَى»
در آیه نخست حضرت عیسی(ع) کلمه و روح خدا معرفی شده؛ و در آیه دوم پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) را آن قدر نزدیک به خدا معرفی کرده که فاصله اش با خدا به اندازه دو قوس کمان و حتی نزدیک تر از آن بوده است.
ج- معاد و قیامت شناسی
ایمان به معاد و حقایق غیبی بخشی از دین و شرط بندگی خدا است، بنابراین قرآن کریم تأکید می کند که واقعیت آن عالم و نعمت های بهشتی و عذاب های جهنمی از حد تصور و ظرفیت ذهنی انسان ها بیرون است.
قوله تعالی «اَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجرِى مِن تَحتِهَا الْأَنْهَارُ كُلَّمَا رُزِقُواْ مِنهَْا مِن ثَمَرَةٍ رِّزْقاً» و «قُلْ يَتَوَفَّیكُم مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِى وُکِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلىَ رَبِّكُمْ تُرْجَعُون».
از این رو آیات حاکی از احوال و اوصاف سرای آخرت همواره برای اندیشمندان محل تأمل و با ابهام و تحیّر همراه بوده است، تا آنجا که برخی را به تأویل اوصاف جسمانی معاد و نفی جسمانی بودن کشانده و برخی را به تصوری کاملاً ظاهری و طبیعی از معاد جسمانی سوق داده است.
قوله تعالی «الحَْمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَئِكَةِ رُسُلاً اُوْلىِ اَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَ ثُلَاثَ وَ رُبَاعَ يَزِيدُ فىِ الخَْلْقِ مَا يَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلىَ كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ»
مانند آیه 1، سوره فاطر، در باره فرشتگانی که موجودهایی مجردند و برخی از آنها دارای 2، بال، برخی 3، بال و برخی را دارای 4، بال معرفی کرده است، مشاهده کرد.
بنابراین، عموم معارف غیبی قرآن کریم از جمله حقایق عالم قیامت، از فهم روشن بشری دور مانده است. با این حال، ظواهر بسیاری از این آیات قابل انکار نیست.
با این وصف، اکثر این دسته آیات در معرض اختلاف تفسیر مفسران قرار گرفته و از این جهت در معرض تشابه نسبی قرار دارند.
حوزه فروع و احکام شرعی
الف: آیات مشتمل بر فلسفه و ملاکات احکام
مراد از آن، مباحث نظری پیرامون احکام همچون ماهیت، چرایی و قلمرو آنهاست. اساسی ترین عرصۀ چالش و شبهه را می توان عمومیت و جاودانگی احکام دانست.
-گروهی با تکیه بر هدفمندی تکالیف شرعی در راستای رسیدن به قرب و یقین، تکالیف را نسبت به بار یافتگان به مقامات عرفانی لغو و بیهوده شمرده اند .
-گروهی دیگر با تکیه بر گوهر و هدف اصلی تکالیف ظاهری شریعت، از امکان جایگزینی آن تکالیف با تکالیفی سازگارتر با مقتضیات زمانی و مکانی سخن گفته اند.
-گروهی با عصری انگاری احکام و تعلق آنها به زمان گذشته، از عدم کارایی بخشی از احکام سنتی دین در حوزه سیاسی، اجتماعی، و حقوقی برای انسان معاصر سخن رانده و ضرورت بازاندیشی و تجدید نظر در احکام را متناسب با خرد جمعی جهانی امروز مطرح کرده اند.
نمونه ای از این آیات، قوله تعالی «وَ لَكُمْ فىِ الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا اُوْلىِ الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون» است که در این آیه، فلسفه قصاص شرعی، حیات جامعه انسانی شمرده شده است، در حالی که شبهه مطرح می شود قصاص پیش از آنکه مایه حیات باشد، مایه خشونت ورزی و برانگیختن حق انتقام گیری است.
روشن است که عموم خطابات و آیات تکالیف شرعی و به خصوص آیاتی که از اهداف و مصالح احکام سخن می گوید، از اینکه با این شبهات جدّی مواجه اند، در شمار متشابهات قابل بررسی اند.
ب- آیات احکام
مهم ترین حوزه های تشابه در حوزه فروع و احکام شرعی آیاتی است که به خود احکام شرعی پرداخته است. مانند: آیاتی که دچار پدیده نسخ شده است. نسخ احکام تحت شرایط و مصالح خاص، از صدر اسلام دستاویزی برای منتقدان شبهه افکن بوده است. نمونه روشن در این قضیه نسخ و تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه می توان یافت.
قوله تعالی «قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فىِ السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَئهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ حَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُون» که در آیات سوره بقره بیان شد.
در خبری که طبری و دیگران از سدّی گزارش کرده اند، در شرح عبارتی از آیه 7-آل عمران آمده است که کج دلان مورد نظر این آیه، آیات منسوخ و ناسخ را مورد توجه قرار داده و می گویند: چه شد که مدتی به این آیه عمل شد و سپس آیه دیگری جای آن را گرفت و چه شد که در آیه ای عملی مایه عذاب شمرده شد و سپس در آیه دیگر مایه عذاب شمرده نمی شود؟!
از نمونه های عینی جریاناتی که در تاریخ اسلام، تشابه آیات احکام را دستاویزی برای انحراف خود شمرده اند، جریان خوارج نهروان می باشد. در برخی روایات، کج دلان پیرو متشابهات در آیه هفت آل عمران بر آنان تطبیق شده است.
طبری در ضمن روایتی، مباحثه خوارج در ماجرای حکمیت با امام علی (علیه السلام) نقل کرده که ابن عباس به امر امام علی (علیه السلام) به میان خوارج رفته و با استدلال به بخشی از «إِن يُرِيدَا إِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا» بر اصل حکمیت استدلال می کند اما خوارج پاسخ گفتند: «حکمیت در مواردی که حکم شرعی الهی مطرح نیست و به خود مردم مربوط است، جایز است، نه در احکام شرعی الهی مانند تعیین حاکم جامعه اسلامی که باید از طرف خدا معین شود.. ».
3.حوزه بطون و تأویلات
با توجه به ضابطه مند نبودن و مورد وفاق نبودن عرصه باطنی دلالت آیات، همواره این بخش از دلالت آیات در حوزه متشابهات قرار می گیرد. هم چنین مطابق برخی تعریف ها از معانی باطنی، لایه هایی از دلالت باطنی آیات از نسخ تشابه حقیقی خواهد بود. از دلالت های باطنی و تأویلی در میان مفسران تفاسیر متفاوتی ارائه شده است از جمله:
1-برخی باطن و تأویل را ناظر به معنا و مدلول و در مقابل، ظاهر و تنزیل را ناظر به لفظ و قرائت دانسته اند.
2-بسیاری از مفسران باطن و تأویل را مرتبه ای عمیق تر و گسترده تر از معانی ظاهری آیات شمرده اند که از تعلّق زمانی و مکانی (شأن نزول) خارج است. دانش ظاهر و تنزیل را از مقوله روایت و نقل و دانش باطن و تأویل را از مقوله درایت و تعقل دانسته اند.
3-از شماری از روایات اهل بیت (علیهم السلام) به دست می آید که حوزه باطن و تأویل، طیفی وسیع داشته و افزون بر مفاد فوق، شامل ابعاد و لایه های پنهان و فراتر از دلالت های عرفی نیز می شود که دریافت آن جز از عهده پیشوایان دین بر نمی آید. به ذکر نمونه ای از آنچه تحت عنوان باطن و تأویل مطرح شده، بسنده می کنیم:
در روایتی که شیخ صدوق و دیگران به نقل از امام صادق(علیه السلام) گزارش کرده اند، آمده است که آن حضرت به ابوحنیفه به عنوان پیشوای حنفیان خطاب کرده، عبارتی از سوره آل عمران «وَ مَن دَخَلَهُ كاَنَ ءَامِنا ً...» و مراد الهی از آن را سؤال می کند: وی پاسخ می دهد که خانه خدا مراد است، هر که در آن وارد شود، در امان است.
امام با توجه به واقعیت بیرونی و عدم امنیت برخی حاجیان و زائران در طول تاریخ، پاسخ او را نقص و معنایی دیگر را که از ذهن او دور بود، خاطر نشان می کند.
پاسخ ابوحنیفه با توجه به مدلول ظاهری آیه و ناظر بر امنیت تشریعی حاجیان درست بوده و در روایاتی نیز تأیید شده است.
اما آنچه به ذهن وی نرسیده و حاکی از قصول علمی او بود و امام همان را نشانه عدم شایستگی مقام فتوا و فقه شمرده اند، حوزه ای دیگر از معنای آیه و ناظر به امنیت تکوینی و واقعی حاجیان است که در روایات دیگر از آن یاد شده است؛ برای مثال، امام صادق (علیه السلام) در روایتی به این بعد اشاره دارند و شرط امنیت واقعی و تکوینی حاجیان را معرفت به حق اهل بیت (علیه السلام) و ولایت آنان می شمارند.
هم چنین تفسیر کامل تری از این مطلب آمده که آیه را ناظر به مغفرت گناهان گذشته و آسوده خاطر بودن از عذاب و کیفر آنها داشته و آسایش و امنیت کامل را در گرو ادامه این حالت و ترک جرم و گناه در ادامه زندگی شمرده اند.
4.حوزه وجوه بلاغی
بلاغت به معنای رسا، دلنشین و سخن را به مقتضای حال و درک مخاطب بیان کردن، ویژگی مهم بیانات قرآنی است. همین ویژگی باعث شد تا عرب های سرسخت و متعصب جاهلی در برابر عظمت قرآن خضوع کرده، به پیام های متعالی آن گوش فرا دهند. در حوزه وجوه بلاغی، با توجه به اینکه، دستیابی به مقاصد کلام به مقداری زیاد در گروه آگاهی از قرینه ها غیرلفظی (مقامی) و فضای حاکم بر صدور سخن است، بعلاوه با گذشت زمان بسیاری از قرینه ها غیرلفظی از دست رفته است، بخشی از آیات قرآن در معرض تشابه قرار گرفته است. این آیات در دو گروه آیات مکرر و آیات ناهمگون جای می گیرند.
الف) آیات مکرر
بیشتر این آیات مکرر را می توان در حوزۀ قصص قرآنی یافت که در آنها از زوایای مختلف تعابیری متفاوت از یک حکایت آمده است.
برای مثال، داستان آفرینش آدم (ع) و سجده فرشتگان و امتناع ابلیس و سپس رانده شدن آدم از بهشت در پی آزمایش الهی در آیات 30و 39 بقره، 11و 25 اعراف، 28 و 42 حجر، 61 و 65 اسراء، 116 و 123 طه، 71 و 85 ص، با اندکی تفاوت تکرار شده است.
ب) آیات ناهمگون
بی شک همگونی، انسجام و سازگاری آیات با یکدیگر، شرطی مهم در بلاغت سخن و مقبول و مطبوع بودن آن است. این نکته در متنی که به حکیم سخندان عالم هستی نسبت دارد، از اهمیت ویژه برخوردار است.
قوله تعالی «أَ فَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْءَانَ وَ لَوْ كاَنَ مِنْ عِندِ غَيرِْ اللَّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيراً»
بر این اساس آیاتی که نسبت به یکدیگر شبهه اختلاف و ناهمگونی دارند، می توان در شمار آیات متشابه تلقی کرد، و از آنجا که این شبهه و تحلیل آن به معنای آیات مزبور باز می گردد، به تشابه معنایی مربوط است. برای مثال منشأ آفرینش در آیات مختلف به گونه ای متفاوت بیان شده است. در سوره آل عمران آیه،59- از خاک، سوره هجر آیه،26- از لجن بدبو، و سوره صافات آیه،11- از گل چسبنده ، و سوره الرحمن آیه ،14،- از گل خشکیده ای چون سفال به عنوان منشأ آفرینش یاد شده است.
5.در حوزه حروف مقطعه
برخی تفسیرها این حروف را در حوزه قلمرو متشابهات قرار می دهند. بحث در باره حروف مقطعه در دو محور انجام گرفت: 1-احکام یا تشابه حروف مقطعه. 2-مدلول حروف مقطعه. دو دیدگاه عمده در این زمینه بیان شد:
1-فهم ناپذیری حروف مقطعه
الف - یک دیدگاه معتقد است که حروف مقطعه فهم ناپذیرند و مفسران اهل سنت آنها را اسراری مختص به خدای متعال و مفسران امامیه و بعضی از مفسران اهل سنت آنها را اسراری میان خدا و پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) می دانند
شعبی نیز گفته است: برای خدا در هر کتابی سرّی است و سرّ خدا در قرآن حروف مقطعه، در آغاز سوره است.
ابوحیان می گوید: آنچه من در این میان اختیار کرده ام، این است که حروف مقطعه از متشابهاتی است که علم آن به خداوند اختصاص دارد و سایر کلام او آیات محکم است.
ب- گرایش دوم از دیدگاه نخست بر آن است که حروف مقطعه اسراری است میان خدا و پیامبرش که از خلق پوشیده شده است و جز آن حضرت و ائمه (علیهم السلام) کسی از آنها آگاه نیست. مطابق این گرایش حروف مقطعه هیچ گونه معنای شناخته شده ای نداشته و صرفاً حامل اسراری برای پیامبر و اهل بیت آن حضرت (ع ) است.
علامه طباطبایی از طرفداران این گرایش است و تصریح می کند که این حروف هیچ گونه معنای لفظی روشنی ندارد.
آیت الله معرفت می گوید: بیشتر اهل نظر این گرایش را پذیرفته اند که حروف مقطعه رمز و اشاره ای است که جز اولیای مقرب کسی را بدان راه نیست.
2- دیدگاه دوم در مدلول حروف مقطعه، فهم پذیر بودن حروف مقطعه است،که دوازده تفسیر برای حروف مقطعه گزارش شد که غالب آنها دارای نقد جدی است.
این دیدگاه طرفداران زیادی در میان فرقه های اسلامی دارد، که برای این حروف معنای شناخته شده ای را معتقد هستند.
ابن عربی می گوید: اگر اعر اب معنای متعارفی از این حروف نمی فهمیدند، نخستین کسانی بودند که آن را بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) خرده می گرفتند، اما مشاهده می کنیم که آن حضرت «حم» و «ص» و ... را بر آنان تلاوت کرد ولی آنها بر آن حضرت خرده نگرفته و آن را انکار نکردند، بلکه با صراحت در برابر فصاحت و بلاغت آن سر تسلیم فرود آوردند، این در حالی است که آنان آرزومند یافتن یک اشتباه و لغزش در قرآن بودند، بنابراین حروف مقطعه در نزد آنان امری شناخته شده بوده به طوری که با آن احساس بیگانگی نمی کردند.
فهرست منابع
قرآن کریم.
آلوسی، محمود، روح المعانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405 ق.
ابن عربی، محی الدین محمد، تفسیر ابن عربی، بیروت، دار احیاء تراث العربی، 1422 ق .
ابن فارس، احمد، معجم مقایس اللغة، تحقیق عبدالسلام، محمد هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1410 ق.
ابن کثیر، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دار المعرفة، 1415 ق.
ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط، بیروت، دارالفکر، 1412 ق.
احسانی فر، محمد، اسباب اختلاف الحدیث، قم، دارالحدیث، 1428 ق، 1386.
اله بداشتی، علی، توحید و صفات الهی، قم، دانشگاه قم، 1390.
بابایی، علی اکبر، مکاتب تفسیری، قم، پژوهشکده حوزه ودانشگاه، 1381ش.
جوادی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، اسراء، 1378.
جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح اللغة، دو جلدی، بیروت، دارالمعرفة، 1428 ق.
حائری قزوینی، مهدی، ترجمه الاتقان فی علوم القرآن، تهران، امیرکبیر، 1360.
حجتی،سیدمحمدباقر،اسباب نزول،تهران،دفترنشرفرهنگ اسلامی،1377.
حکیم، محمد باقر، علوم قرآن، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1417 ق.
خلیل بن احمد، ترتیب کتاب العین، تهران، اسوه، 1414 ق.
دشتی،محمد،ترجمه نهج البلاغه،قم،پاسدار اسلام،چاپ چهارم،1380.
ذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، بیروت، دار الاحیاءالتراث العربی 1396ق.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات، قم، نشر کتاب، 1404 ق.
زحیلی، وهبة بن مصطفی، اصول دین الفقه الاسلامی، سوریة، دارالفکر، 1406 ق.
..............،...............................،.تفسیر الوسیط، دمشق، دارالفکر، 1422 ق.
زمخشری، محمود، الکشاف، عن حقایق غوامض التنزیل، بیروت، دار الکتاب العربی 1407 ق.
سبحانی، جعفر، منشور عقاید امامیه، قم- مؤسسه امام صادق – ع- 1391.
سعیدی روشن، محمدباقر، تحلیل زبان قرآن، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و مؤسسه پژوهشی حوزه و دانشگاه، 1383.
سیوطی، جلال الدین، الدرا المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، 1404 ق.
سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق مصطفی دیبا البغا، بیروت، 1416 ق.
شهرستانی، ابوالفتح محمدبن عبدالکریم بن احمد(547-548ق) الملل والنحل، تحقیق محمدسیدگیلانی، بیروت: دارالمعرفه،بی تا
--------،------- ،الملل و النحل،تحقیق امیر علی مهنا، بیروت ،دارالمعرفه ،1421ق.
صافی، لطف الله، الهیات در نهج البلاغه، قم، جامعه المدرسین، 1372ش.
صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی ،تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها،1384ش.
صدر المتألهین، محمد بن ابراهیم، مفاتیح الغیب، تصحیح محمد خواجوی، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، 1419 ق.
صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا (ع)، تهران، منشورات جهان،[بی تا ].
..........،......................، علل الشرایع، تحقیق حسین الاعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1408 ق.
طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، منشورات جماعة المدرسین، 1417، ق.
...............،........................، قرآن در اسلام، تهران، دار الکتاب الاسلامیه، 1370ش.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1372ش.
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420 ق.
..........،.............................، تاریخ طبری، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1409 ق.
طوسی، محمدبن‌الحسن، عدّة الاصول، تحقیق محمد مهدی نجفی، [بی‌جا] مؤسسه آل‌البیت (ع) 1403ق.
طنحاوی، سید محمد، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، [بی جا] - [بی تا].
عیاشی، محمد بن مسعود بن عیاشی، التفسیر [بی جا]المکتبه العلمیة الاسلامیه [بی تا].
غزالی، ابوحامد، المستصفی، بیروت، دارالفکر، [بی تا].
فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، قاموس المحیط، بیروت، مؤسسه الرسالة، [بی تا].
فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تهران، انتشارات صدر، 1415ق .
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، قم، ناصر خسرو، 1364ش.
قمی، ابوالقاسم، قوانین الاصول، تهران، المکتبة العلمیة للاسلامیة، 1363ش.
کاشانی، ملا فتح الله، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران، کتابفروشی محمدحسن علمی،1336ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1391 ق.
کوشا، محمد علی، فروغ توحید، قم، حلم، 1385ش.
مؤدب، سید رضا، مبانی تفسیر قرآن کریم، قم، دانشگاه قم، 1386ش.
...............،...................، روش تفسیری قرآن، قم، دانشگاه قم، 1386ش.
معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی تمهید،1383 ش.
.............،......................،ترجمه تفسیر و مفسران، قم، انتشارات تمهید، 1390.
..............،....................، التمهید، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1415 ق.
...............،....................، نقدشبهات پیرامون قرآن کریم ، مترجمان، حسن حکیم باشی و دیگران، قم، چاپ امیران،1388 ش.
موسوی خمینی، سید روح الله، آداب الصلاة، قم، مؤسسه نشر آثار امام، 1380ش.
موسوی همدانی، سید محمدباقر، ترجمه تفسیر المیزان، قم، جامعه مدرسین، 1374ش.
غزنوی، علی، «نقل و تحلیل اسباب نزول درتفسیرآلوسی»، علوم قرآن و حدیث، پژوهش های قرآنی، ش 2، تابستان 1374، ص 205 تا 226.
آسان داک: www.Asandoc.com